امکان سنجی بازآفرینی بافت های قدیمی و ناکارآمد شهری مطالعه موردی: محله‌های تپه و حمام کوچه شهر عجب‌شیر

نتایج به‌دست‌آمده از مطالعه وضع موجود نشان می‌دهد برای بازآفرینی بافت‌های ناکارآمد محله‌های تپه و حمام کوچه عجب‌شیر نیز اقدامات قابل‌توجهی صورت نگرفته و تنها اقدام صورت گرفته در راستای حمایت از احیاء، بهسازی و نوسازی بافت‌های فرسوده و ناکارآمد شهری، صدور پروانه ساختمانی مسکونی رایگان در حد تراکم مجاز طرح‌های توسعه شهری بوده که از زیربنای خارج از ضوابط 50% عوارض وصول می‌گردد. با توجه به بررسی‌های انجام‌شده، 30 عامل قوت و ضعف و 24 عامل فرصت و تهدید‌ پیشروی الگوی بازآفرینی پایدار شهری در محلات موردمطالعه شناسایی گردید. بر اساس مدل SWOT با توجه به جمع اعداد ستون‌های امتیاز وزن‌دار، عدد به‌دست‌آمده برای ماتریس عوامل داخلی IFE (قوت و ضعف) 13/2 و عدد به‌دست‌آمده برای ماتریس عوامل خارجی EFE (فرصت و تهدید) 58/2 به دست آمد. در نتیجه­گیری عوامل داخلی می­توان گفت چون عدد به‌دست‌آمده کمتر از 5/2 است نشان‌دهنده غلبه نقاط ضعف بر نقاط قوت است. در این راستا پژوهش حاضر نشان داد که بافت قدیم محلات موردمطالعه، درمجموع به اقتضای زمان، شرایط و نیاز، سلسله مراتبی از شبکه معابر را در خود شکل داده، به‌گونه‌ای که معابر فرعی و کم‌اهمیت با طول و عرض کمتر به معبر اصلی متصل می‌شوند. در طول این معابر، گاها گشایش فضایی به چشم می‌خورد که یک کارکرد شهری کوچک و مفید در آن مکان شکل‌گرفته و به‌عنوان بستری برای بروز تعاملات اجتماعی می‌باشد و سرزندگی خاصی به این بافت می‌بخشد. اما همین بافت قدیمی در حال حاضر به اقتضای زمان، شرایط و نیاز، غالباً پاسخگوی مطالبات زندگی برای ساکنان و عابران نمی‌باشد و نقاط ضعف و نارسایی‌های موجود در آن کیفیت و روانی زیست و نقش و کار شهری را با چالش جدی مواجه ساخته است.

 در نتیجه­گیری عوامل خارجی نیز چون عدد به‌دست‌آمده بیشتر از 5/2 است نشان‌دهنده غلبه فرصت‌ها بر تهدیدها است که بیانگر رشد آگاهی عمومی و افزایش مطالبات و حقوق شهروندی در سطح کلان، گرایش غالب مدیریت شهری و نهادهای عمومی و دولتی به ساماندهی بافت‌های فرسوده و ناکارآمد، ارزش خاطره جمعی مردم و امکان ایجاد انگیزه در کمک به بازآفرینی محلات، صرفه اقتصادی با بازسازی بافت‌های ناکارآمد فرسوده ازنظر هزینه زمین و تسهیلات دولتی و گرایش دولت به بازسازی این بافت‌ها و تقویت رویکردمردم‌محوری و شهروندی در مدیریت شهری می‌باشد. پس از تعیین امتیاز نهایی عوامل داخلی و خارجی ناحیه مورد تأکید راهبردها تعیین شد درنتیجه جایگاه راهبردهای قابل تأکید برای ساماندهی بافت‌های ناکارآمد در این تحقیق در دسته WO (استراتژی‌های محافظه‌کارانه) قرار گرفت. این وضعیت ناشی از غلبه نقاط ضعف بر نقاط قوت داخلی هست. بنابراین استراتژی مناسب برای بازآفرینی بافت­های ناکارآمد محلات موردمطالعه این است که با استفاده از نقاط فرصت، ضعف­ها را کاهش داد یا از بین برد.

نتیجه نهایی نشان داد که پس از اولویت‌بندی نتایج در ماتریس QSPM، بر این اساس، استراتژی­ از بین بردن پیوستگی و بی‌نظمی بافت ناکارآمد و فشردگی دانه‌بندی عناصر کالبدی در محدوده‌ها با توجه به امکان تبدیل‌شدن این محلات به مرکزیت تجاری و گردشگری به‌عنوان اولین اولویت و استراتژی امکان ایجاد کاربری­های جدید در زمین­های بایر، متروکه و مخروبۀ محلات با استفاده از تسهیلات و تشویقات  ارائه‌شده از طرف سازمان­های ذی‌ربط به‌عنوان دومین اولویت جهت بازآفرینی و مدیریت توسعه بافت فرسوده و ناکارآمد محله‌های تپه و حمام کوچۀ شهر عجب‌شیر تعیین گردید.

ازآنجایی‌که توجه به بافت‌های ناکارآمد و رفع ناپایداری آن‌ها به موضوعی جدی تبدیل‌شده و برای مقابله با آن رویکردهای متفاوتی ارائه‌شده است. تأکید بر این اصل، که بازآفرینی محلات هدف نیازمند روش‌های مختلف است نه روشی یکسان برای تمام شهرها (نظیر بخشودگی عوارض نوسازی، دادن امتیاز تجاری، ملک معوض، تهاتر پروانه ساخت، عقب کشی در قبال تهاتر یا کاهش هزینه‌های شهرداری و ...)، یک نوآوری برای این پژوهش محسوب می‌شود. در ادامه در راستای تحقق امکان‌سنجی و الگوی توسعه موردنظر راهکارهایی ارائه می‌گردد:   

- در اولویت قرار دادن الگوی توسعه درون‌زا و گسترش پیوسته و استفاده از اراضی قابل توسعه درون بافت محلات

- حفظ اراضی کشاورزی داخل محدوده، با توجه به اینکه اقتصاد غالب شهر بر پایه فعالیت‌های کشاورزی یا وابسته به آن استوار است.

- ارتقاء کیفیت مدیریت بحران، با توجه بااینکه مخاطرات ناشی از پدیده‌های طبیعی ازجمله مسیل، رودخانه و گسل می‌تواند مشکلاتی را برای ساکنین شهر به دنبال داشته و برنامه‌ریزی‌ها و تأسیسات و تجهیزات موجود را تخریب نمایند.

- طراحی شبکه ارتباطی کارآمد با رعایت سلسله‌مراتب در طراحی شبکه معابر به‌ویژه در محدوده محلات موردمطالعه شهر

- اتخاذ فرایند بازآفرینی شهری فرهنگ ـ مبنا و کاربست صنایع فرهنگی و خلاق به‌عنوان پتانسیلی برای ایجاد مشاغل جدید و تغییر جهت اقتصاد به نوآورانه حاصل از بازآفرینی فرهنگ ـ مبنا

- ارتقاء وضعیت و ساماندهی کالبدی شهر با بالا بردن کیفیت در محلات قدیمی و توجه به امکانات و محدودیت‌های طبیعی محیطی

- استفاده بهینه از زمین براساس نیاز عمده شهر به احداث پارک شهری و محله‌ای، احداث فضای متمرکز کارگاهی، احداث مجموعه تفریحی که اغلب این فضاها در داخل محدوده قابلیت استقرار دارند ولی استقرار پارک شهری می‌تواند در حاشیه رودخانه توسعه متناسبی را برای شهر به همراه داشته باشد.

بافت‌های کهن و ناکارآمد شهری پهنه‌هایی هستند که در مقایسه با سایر نقاط شهر از جریان توسعه عقب‌افتاده، از چرخۀ تکاملی حیات جدا گشته و به کانون مشکلات و نارسایی‌ها تبدیل‌شده‌اند. این پژوهش باهدف امکان‌سنجی بازآفرینی بافت قدیمی و ناکارآمد محله‌های تپه و حمام کوچۀ شهر عجب‌شیر، از نوع کاربردی و به روش توصیفی ـ تحلیلی می‌باشد. اطلاعات به‌صورت میدانی و با استفاده از ابزار پرسشنامۀ محقق ساخته به‌دست‌آمده است. برای به‌کارگیری مدل SWOT، تعداد 25 نفر از متخصصین و کارشناسان حوزه شهرسازی و شهرداری انتخاب و پرسشنامه مدل در اختیار آن‌ها قرار گرفت. برای تحلیل متغیرها و شاخص‌ها از مدل تحلیل استراتژیک SWOT و ماتریس برنامه‌ریزی استراتژیک کمی QSPM استفاده گردید. برای سنجش متغیّرها در پرسشنامه، از طیف لیکرت پنج سطحی استفاده‌شده است. یافته‌ها ﺑﯿﺎﻧﮕﺮ آن اﺳﺖ ﮐﻪ براساس مدل SWOT، امتیاز عوامل داخلی IFE، 13/2 و امتیاز عوامل خارجی EFE، 58/2 به دست آمد. لذا عواملی داخلی با امتیاز کمتر از 5/2 نشانگر غلبه نقاط ضعف بر نقاط قوت و عوامل خارجی هم با امتیاز بیشتر  از 5/2 نشان‌دهنده غلبه فرصت‌ها بر تهدیدها است. بنابراین، راهبرد مناسب برای بازآفرینی محلات قدیمی تپه و حمام کوچۀ شهر عجب‌شیر از نوع محافظه‌کارانه(wo) می‌باشد. نتیجه نشان داد که پس از اولویت‌بندی نتایج در ماتریس QSPM، استراتژی از بین بردن نامنظمی بافت ناکارآمد و فشردگی دانه‌بندی عناصر کالبدی با توجه به امکان تبدیل‌شدن این محلات به مرکزیت تجاری و گردشگری به‌عنوان اولین اولویت برای بازآفرینی و مدیریت توسعه بافت فرسوده و ناکارآمد محله‌های تپه و حمام کوچۀ شهر عجب‌شیر تعیین گردید