تاثیر تیمارهای مختلف سایه دهی بر برخی ویژگی های کمی و کیفی میوه انار (رقم ملس ساوه)

مقدمه

انار (Punica granatum L.) یکی از مهم‌ترین محصولات باغبانی کشور به شمار می‌رود. بیشتر مناطق انارکاری ایران در مناطق گرم و خشک استان­های فارس، مرکزی، اصفهان و یزد قرار دارند که در سال‌های اخیر وقوع عارضة آفتاب‌سوختگی میوة انار آسیب فراوانی به این باغات وارد کرده است (میغانی و همکاران 2017). آفتاب‌سوختگی عارضه‌ای فیزیولوژی است که در اثر دمای بالا و شدت زیاد نور مستقیم خورشید ایجاد می‌شود و بر کیفیت میوه انار تأثیر منفی می‌گذارد. با ایجاد حبه‌های کم‌آب و سفید رنگ در زیر بخش آفتاب‌سوخته، از ارزش بازارپسندی و فرآوری آنها کاسته می‌شود (یازیچی و همکاران 2005). آفتاب‌سوختگی بر تمام ویژگی‌های کیفی میوه انار، تأثیر منفی می‌گذارد (مینا و همکاران 2016 ; ساهو و همکاران 2017). در میوة انار آفتاب‌سوختگی هنگامی رخ می‌دهد که دمای سطح میوه به بالای 35 درجة سانتی‌گراد رسیده باشد .میزان آسیب و زیان ناشی از عارضة آفتاب‌سوختگی در برخی نواحی 40 تا 50 درصد گزارش شده است (یازیچی و کایناک 2009).

برای کاهش آسیب آفتاب‌سوختگی در میوه‌های انار روش‌های مختلفی پیشنهاد شده است (وطن دوست و همکاران 2014). این روش‌ها شامل افزایش رطوبت در نزدیکی تاج درختان، استفاده از مواد منعکس کننده نور خورشید (مانند کائولین)، پوشاندن میوه‌ها با پارچه یا کیسه‌های کاغذی، استفاده از مواد شیمیایی، ویتامین E  (احتشامی و همکاران 2010) است. با این حال، تمام این روش‌ها پرهزینه هستند و کاربرد آنها نیاز به تخصص دارد و استفاده از مواد شیمیایی در مواد غذایی توصیه نمی‌شود. از این رو، روش‌های غیرشیمیایی برای مدیریت عارضه آفتاب‌سوختگی در میوه‌های انار کاربردی‌تر می‌باشد. امروزه بشر با دستکاری شرایط محیطی پیرامون گیاهان سعی بر تغییر و بهبود مورفولوژی و فیزیولوژی گیاهان دارد. اخیرا نیز کاربرد پوشش‌های سایبان [1] برای بهبود کمیت و کیفیت محصول درختان میوه در راستای اجرای همین اهداف مورد استفاده قرار می‌گیرند (استمپس 2009). کاربرد پوشش‌های سایبان می‌تواند برای حفاظت فیزیکی درختان میوه از آفات، باد، تگرگ و یا پرندگان و یا به منظور تغییر و دست‌کاری محیط پیرامون گیاهان به منظور کنترل دما، رطوبت و تابش خورشید باشد و از سوی دیگر با جذب و یا عبور طول موج خاصی از نور، اثرات مثبتی بر کیفیت نور خورشید داشته باشد. ‌هم‌چنین سایبان موجب کاهش بار گرمایی ایجاد شده در درختان و میوه‌ها در اثر اشعه مرئی و مادون قرمز می‌شوند و میزان اشعه ماوراء بنفش آسیب رسان را نیز کاهش ‌دهند. کاربرد پوشش‌های سایبان با اهداف متفاوتی توسط محققان روی محصولات متنوعی بررسی شده است (باسیل 2008). بهره‌وری سایبان توسط فاکتور سایه‌دهی تحت تاثیر قرار می‌گیرد. فاکتور سایه‌دهی یک پارامتر تجاری است که توانایی آن را در جذب یا بازتاب تابش خورشید؛ توصیف می‌کند که به رنگ توری، اندازه مش و بافت بستگی دارد (کاستلانو و همکاران 2008). افزایش فاکتور سایه‌دهی موجب کاهش شدت نور زیر توری می‌شود و دما و رطوبت نسبی را نیز تحت تاثیر قرار می‌دهد. اثرات این توری‌ها بسیار متغیر است و ممکن است پاسخ گیاهان حتی در میان ارقام همان گیاه متفاوت باشد (استمپس 2009). با توجه به ساختار توری‌ها، می‌توان آنها را به روش‌های مختلف پیکربندی و نصب کرد. در بعضی موارد، در فاصله مشخصی بالاتر از درختان به طور افقی (کوروالن و همکاران 2014)، یا استفاده از سایبان برای پوشش کل باغ (بایامونته و همکاران 2016)، یا پوشاندن تک درختان توسط توری همانند چادر روی تاج درخت (اوگینی و همکاران 2008). عوامل محیطی مانند کمیت و کیفیت نور (ژو و همکاران 2018)، کانوپی و درجه حرارت خاک (تینیان و همکاران 2018) و رطوبت نسبی (بلاکی و همکاران 2016) تحت تأثیر توری سایبان قرار می‌گیرند. ایجاد سایه‌دهی متوسط توسط سایبان‌ها؛ باعث کاهش دمای سطح برگ و میزان تبخیر و تعرق شده و در نتیجه افزایش فتوسنتز، تولید کربوهیدرات بالاتر، افزایش راندمان مصرف آب و افزایش کیفیت محصول، را نیز به همراه دارد (شاهاک 2009). استفاده از پوشش سایبان در کشورهایی با میزان تابش بالا در ساعات ظهر منجر به کاهش شدت تابش نور ارسالی به تاج درختان، کاهش دمای سطح برگ، کاهش تنش کم‌آبی و گرمایی در درختان، کاهش سطح تبخیر و تعرق،  افزایش میزان فتوسنتز و عملکرد قابل توجه‌تر و اندازه میوه بزرگ‌تر و افزایش دوره برداشت می‌شود (آمارانته و همکاران 2010 و تردر و همکاران 2016).

مطالعات مربوط به چند محصول که در زیر پوشش‌های مختلف سایبان با میزان سایه‌دهی 50 تا 80 درصد، نسبت به شرایط بدون پوشش رشد کرده‌اند، نشان داد که در زیر پوشش عملکرد کمی و کیفی محصول بیشتر بوده است (شاهاک 2004). با توجه به افزایش دما در طول دوره رسیدگی میوه انار به بیش از 40 درجه در پنجاب هند، در پژوهشی به منظور کاهش عارضه آفتاب‌سوختگی میوه‌های انار از ده تیمار مختلف برای کاهش این عارضه استفاده شد. در نهایت از میان کاربرد تیمارهای مختلف گزارش شد، کاربرد پوشش سایبان سیاه رنگ با کاهش 14 درصدی آفتاب‌سوختگی منجر به افزایش 25 درصدی آب‌میوه انار و بهبود چشمگیری در رنگ پوست و ظاهر میوه شده است (کاله و همکاران 2018). در پژوهش دیگری به تأثیر پوشش‌های سایبان رنگی بر عملکرد و کیفیت میوه‌های انار در منطقه نیمه خشک پنجاب پرداخته شد. حداکثر میزان اسیدیته، قند، ویتامین C و فعالیت آنتی‌اکسیدانی در میوه درختان بدون پوشش و حداقل مقادیر صفات مذکور در زیر پوشش سایبان قرمز 50 درصد، گزارش شد، در حالیکه؛ سایه‌دهی با سایبان قرمز 50 درصد منجر به افزایش معنی‌داری در طول میوه، وزن میوه و عملکرد درخت نسبت به شاهد و سایر تیمارها، شد. آنها اعلام داشتند، پوشش سایبان قرمز در مناطق گرم و خشک باعث افزایش عملکرد و بهبود کیفیت میوه خواهد شد (مینا و همکاران 2016).  در محصولاتی چون هلو (شاهاک 2004) و گلابی (شاهاک 2008) نیز کاربرد پوشش‌های سایبان قرمز و آبی منجر به افزایش 30 درصد عملکرد و داشتن میوه‌های درشت‌تر و آبدارتر شد. پوشش‌های سایبان در انگور باعث تاخیر در فرایند بلوغ و رسیدگی میوه شد و نیاز آبی کمتری نسبت به بوته‌های بدون پوشش داشت (رانا و همکاران 2004).

ازآنجاییکه در منابع موجود گزارشی در زمینه کاربرد پوشش سایبان و تاثیر آن بر خصوصیات کمی و کیفی میوه‌های انار در مناطق گرم و خشک ایران ارائه نشده است و ‌هم‌چنین با توجه به وضعیت خسارات ناشی از آفتاب‌سوختگی در سال‌های اخیر در کشور و جایگاه میوه‌های با کیفیت در بخش صادرات انار، در این پژوهش با استفاده از پوشش‌های سایبان رنگی بر روی درختان انار ملس ساوه از ارقام مهم تجاری و صادراتی ایران، به بررسی اثرات مختلف رنگ، درصد سایه‌دهی و روش اجرا بر خصوصیات کمی و کیفی میوه انار و شرایط محیطی پرداخته شد.  

مواد و روش‌ها

این آزمایش روی درختان شش سالة انار رقم ملس ساوه در باغی تجاری در شهرستان ساوه روستای قره چای (16/51 درجه عرض شمالی و 44/18 درجه طول شرقی) در قالب طرح بلوک‌های کامل تصادفی با 3 تکرار و در هر تکرار 2 درخت، در سال 1398 انجام شد. برای اجرای طرح از توری‌های سایبان با رنگ‌های سبز و سفید با درصدهای سایه‌دهی 30 و 50 به دو روش سایه‌دهی بالای تاج با استفاده از داربست و روی تاج درخت بدون داربست، استفاده شد و نتایج با درختان بدون پوشش (شاهد) مقایسه شد. در تیمار­های سایه­دهی بالای تاج توری ها بطور کامل در 20 سانتی‌متری بالای تاج در بالای سایه‌انداز درخت روی پایه‌های نگه‌دارنده گسترانیده شدند. در تیمارهای سایه‌دهی روی تاج درخت، توری‌ها روی درختان بدون داربست پهن شده و در قسمت پایین با سیم به زمین متصل شدند. در مجموع 8 تیمار سایه‌دهی به همراه تیمار شاهد (بدون پوشش) در زمان گردویی شدن میوه روی درختان انار اجرا شدند (جدول 1). در طول فصل رشد متوسط دمای چهار جهت بیرونی تاج درختان با کمک دماسنج مادون قرمز (ساخت شرکتtes  تایوان)، میزان شدت نور در فاصله 10 سانتی متری زیر پوشش سایبان و درختان شاهد با دستگاه نورسنج (ساخت شرکت لوترون تایوان) و میزان رطوبت خاک به صورت درصد وزنی (2 بار نمونه‌گیری از خاک در تیر و مرداد ماه به فاصله 30 روز) در تیمارهای مختلف اندازه­گیری شد. محتوای نسبی آب برگ‌ها نیز در طول فصل رشد (مرداد ماه) اندازه گیری شد (هانسون و هیتز 1982). 

جدول 1- تیمارهای مورد بررسی و جزئیات آن‌ها

در پایان فصل رشد به­ منظور بررسی تاثیر تیمار‌های سایه‌دهی، پس از برداشت کل میوه‌های درختان مورد بررسی، عملکرد کل و درصد آفتاب‌سوختگی (وجود لکه‌های قهوه‌ای روشن تا سیاه در سطح پوست میوه به عنوان نشانه های آفتاب‌سوختگی در نظر گرفته شد)، محاسبه شد و از هر درخت 10 نمونه میوه به صورت تصادفی از 4 سمت درختان انتخاب شد. صفات طول و قطر میوه (میلی متر) و ضخامت پوست (میلی متر) با کولیس ورنیه اندازه‌گیری شد. وزن میوه، وزن پوست، وزن 100 آریل و وزن آب‌میوه (گرم) با استفاده از ترازو دیجیتالی تا دو رقم اعشار اندازه‌گیری گردید. درصد آب‌میوه، بر اساس نسبت آب‌میوه به وزن کل میوه اندازه‌گیری شد. به صفات رنگ میوه و آریل با استفاده از دستورالعمل ملی آزمون‌های تمایز، یکنواختی و پایداری انار بر اساس حالات تظاهر آن‌ها (رنگ پوست میوه: 1- سفید مایل به زرد ، 2- زرد، 3- زرد قرمز، 4- قرمز روشن، 5- قرمز، 6- قرمز پر رنگ، 7- مایل به سیاه و رنگ آریل: 1- سفید، 2- صورتی، 3- قرمز روشن، 4- قرمزتیره) نمره داده شد (میغانی  و همکاران 2017). میزان مواد جامد محلول(TSS)  با دستگاه شکست‌سنج (رفراکتومتر) دیجیتالی بر حسب بریکس، اسیدیته قابل تیتر (TA) به روش عیارسنجی (تیتراسیون) با استفاده از هیدروکسید سدیم یک دهم نرمال تا رسیدن به 2/8pH=، شاخص طعم میوه از نسبت مواد جامد محلول به اسید قابل تیتر (TSS/TA)، pH آب‌میوه با pH متر، EC آب‌میوه با EC متر اندازه‌گیری شد. برای اندازهگیری ویتامین  Cاز روش عیارسنجی (تیتراسیون) با  یدور پتاسیم و معرف نشاسته استفاده شد. ظهور رنگ آبی تیره نشانه پایان آزمایش بود (ماجدی 1994). فنل کل با استفاده از روش فولین-سیکالچو (سینگلتون و همکاران 1999)، برای اندازه‌گیری آنتوسیانین کل از روش pH  افتراقی استفاده شد. در این روش جذب نمونه‌های تهیه شده توسط بافر به وسیله دستگاه اسپکتروفتومترpH  در حدود 1 و 5/4 در طول موج های 520 و 700 نانومتر و بر حسب رنگدانه سیانیدین 3- گلوکوزاید موجود در انار با استفاده از روابط ذیل اندازه‌گیری شد (ناکومارا و همکاران 1990).

که در آن، MW (وزن مولکولی آنتوسیانین غالب)= 440، DF (فاکتور رقت) = 10 و MA (ضریب جذب مولی سیانیدین- 3- گلوکوزاید) = 9/26 است.

تجزیه واریانس متغیر‌های کمی و مقایسة میانگین‌‎ها با آزمون چند دامنه‌ای دانکن (در سطح احتمال یک درصد) با نرم افزار SPSS v. 16 صورت گرفت. در مورد متغیر‌های کیفی نیز با بکارگیری آزمون فریدمن رتبه تیمار‌ها تعیین و در صورت تفاوت توسط آزمون ناپارامتری ویلکاکسون مورد مقایسه قرار گرفتند.

نتایج و بحث

تاثیر تیمارهای سایه‌دهی بر شرایط محیطی

میانگین دما و شدت نور[A1] 

میانگین دمای چهار جهت بیرونی تاج درختان در زیر پوشش‌های سایبان در مقایسه با شاهد بر اساس نتایج حاصله، در ماه‌های گرم سال (تیر، مرداد و شهریور) کاهش یافته است (شکل 1). بین تیمارهای سایه‌دهی نیز از نظر میانگین دمای تاج اختلاف معنی‌داری مشاهده شد. تیمار شاهد دارای بالاترین میانگین دمایی (5/40 درجه سانتی‌گراد) بود؛ در سایر تیمارها نیز کاهش معنی‌داری مشاهده شد. دما در زیر توری‌های سبز نسبت به توری‌های سفید کمتر و در تیمارهای بالای داربست نیز کمتر از تیمارهای روی درخت بود. اختلاف میانگین دمایی تیمار شاهد در مقایسه با پوشش‌های رنگی با 50 درصد سایه‌دهی، حدودا 8 درجه و با پوشش‌های رنگی با 30 درصد سایه‌دهی، تقریبا 5 درجه ثبت شد. خصوصیات توری‌ها، مانند رنگ بر فیلتر کردن نور به داخل تاج درخت تاثیر می‌گذارند. بنابراین، دماهای متفاوت تاج درختان زیر شبکه‌های سایبان مختلف را باید انتظار داشت (باند و همکاران 2013). پوشش‌های سایبان، انرژی تابشی دریافتی را کاهش می‌دهند، بنابراین، پتانسیل بسیار خوبی در کاهش دمای تاج درختان دارند (محمود و همکاران 2018). در پژوهشی گزارش شده است، که رنگ توری و درصد سایه‌دهی تأثیر قابل توجهی بر کاهش دما داشته و در زیر توری مشکی 50 درصد دما بسیار کمتر از توری سبز 35 درصد، سبز 50 درصد و قرمز 50 درصد، می‌باشد (مینا و همکاران 2016).

در درختان پوشیده شده توسط سایبان، کاهش معنی‌دار شدت نور دریافتی در مقایسه با شاهد مشاهده شد (شکل 2)، درختان زیر پوشش توری سبز 50 درصد در هر دو روش اجرا حداقل شدت نور را دریافت نمودند. نتایج مقایسه میانگین شدت نور و رتبه‌ تیمارها در هر سه بازه زمانی یکسان بود. در تیمار شاهد در 30 تیرماه بالاترین میانگین شدت نور (1225 لوکس) ثبت شد. رنگ توری بر تابش فعال فتوسنتزی تأثیر می‌گذارد، توری‌هایی با رنگ روشن امکان انتقال تابش بیشتری را نسبت به همتایان تیره رنگ خود فراهم می‌کنند (محمود و همکاران 2018). تابش متفاوت البته، روش اجرا و ‌هم‌چنین خصوصیات سایبان می‌توانند نور میکروکلیمای باغ را تغییر دهد (موپامبی و همکاران 2018). کاهش دما و نور دریافتی در زیر پوشش‌های سایبان رنگی مورد بررسی در این مطالعه، عاملی برای کاهش تنش گرمایی در روزهای گرم تابستان می‌باشد.

در شب نیز متوسط دمای تاج درختان در کلیه تیمارهای مورد بررسی در دو تاریخ اندازه‌گیری شد (شکل 3). حداقل دما در تیمار شاهد (7/5 درجه سانتی گراد) و حداکثر دما در تیمارهای T3 و T7 (سفید و سبز 50 درصد روی داربست) در شب مشاهده شد. تولید آنتوسیانین تحت تأثیر عوامل مختلفی از جمله عوامل محیطی مانند دما و نور، عملیات باغی مانند آبیاری و تغذیه و عامل های درونی مانند هورمون های گیاهی، متابولیت های ثانویه و مواد غذایی قرار می گیرد. نور از یکسو پیش نیاز ساخت آنتوسیانین است و از سوی دیگر عامل مهمی در کاهش رنگ از راه تخریب آن است (هی و همکاران 2010). دما نیز عامل دیگری است که بر میزان تجمع آنتوسیانین مؤثر است. دمای پایین ساخت آنتوسیانین را افزایش و دمای بالا غلظت آن را کاهش می دهد (میغانی و همکاران 2017). در واقع سایبان‌ها با ایجاد دمای پائین‌تر در روز و بالاتر در شب، تفاوت بین دمای روز و شب را افزایش می‌دهند، که منجر به افزایش تجمع آنتوسیانین و توسعه رنگ می‌شود (مانجا و عون 2019).

درصد رطوبت وزنی خاک

کاربرد پوشش‌های سایبان بر روی درختان انار منجر به افزایش درصد رطوبت وزنی خاک در سایه انداز درختان مورد بررسی گردید (شکل 4). با افزایش درصد سایه‌دهی، درصد رطوبت وزنی خاک نیز افزایش یافت. حداقل مقادیر در تیمار شاهد (16 درصد) و حداکثر در تیمارهای سایبان 50 درصد سبز خصوصا T7 (22 درصد) مشاهده شد. در تحقیقات گذشته نیز گزارش شده است که رطوبت خاک در زیر پوشش‌های تیره رنگ در مقایسه با پوشش‌های سفید بسیار بالاتر است. تغییرات رطوبت در بین سیستم‌های مختلف سایه‌بان بسیار پیچیده است که ممکن است تحت تأثیر عوامل مختلفی از جمله تغییر تابش، حرکت هوا در بالا و درون باغ و ‌هم‌چنین تبخیر و تعرق باشد. درصد رطوبت بالاتر در زیر توری‌ها می‌تواند به طور مستقیم با کاهش تبخیر و تعرق (بلاکی و همکاران 2016) و سرعت باد (ابوالسود و همکاران 2014) در چنین محیط‌هایی مرتبط باشد. در نتیجه، نیاز به آبیاری کمتر در زیر سایبان، برای تولیدکنندگان میوه، به ویژه در محیط‌های کم آب، بسیار مفید می‌باشد.

محتوای نسبی آب برگ

اعمال تیمارهای سایبان، محتوای نسبی آب برگ (RWC) درختان رشد یافته در زیر پوشش‌های سایبان را در مقایسه با شاهد به طور معنی‌داری افزایش داد (شکل 5). پایین ترین محتوای نسبی آب برگ در تیمار شاهد (69 درصد) و بالاترین در تیمار T3 (99 درصد) مشاهده شد. تیمار T3 (سفید 50 درصد بالای داربست) به طور معنی‌داری مانع از کاهش محتوای نسبی آب برگ شد. با افزایش درصد سایه‌دهی، درصد RWC برگ درختان افزایش یافت. توری‌ها توانایی توزیع موثر نور تابشی و کاهش سرعت باد را دارند و از طریق کاهش تبخیر، راندمان مصرف آب را  افزایش می‌دهند (نیکولاس و همکاران 2008). علاوه بر این، کاهش نسبتاً زیاد میزان تعرق در زیر پوشش، راندمان مصرف آب را افزایش می‌دهد. بنابراین، تنش آب را در دوره رویشی و تولید مثل به حداقل می‌رساند (مانجا و عون 2019). به دلیل کاهش تلفات آب در درختان زیر سایبان، دمای هوا و تاج درخت کاهش می‌یابد و ‌هم‌چنین دیافراگم روزنه، باز نگه داشته می‌شوند (مدینه و همکاران 2002).

تاثیر تیمارهای سایه‌دهی بر درصد آفتاب‌سوختگی میوه انار رقم ملس ساوه

نتایج نشان داد، کاربرد پوشش سایبان درصد آفتاب‌سوختگی میوه‌های انار رقم ملس ساوه را به طور معنی‌داری در مقایسه با شاهد کاهش داد (شکل 6(. درصد آفتاب‌سوختگی میوه‌ها در درختان شاهد (بدون پوشش) 29 درصد و در زیر تمامی پوشش‌های سایبان 30 درصد ناچیز (2 تا 5 درصد) بود. در میوه‌های رشد یافته در تیمارهای T3، T4، T7 و T8 (سفید و سبز 50 درصد در هر دو روش اجرا)، عارضه آفتاب‌سوختگی مشاهده نشد. در تحقیقات گزارش شده است، آفتاب‌سوختگی هنگامی رخ می‌دهد که دمای هوا بیش از 34 درجة سانتی‌گراد و تشعشعات خورشیدی بیش از 600 وات بر مترمربع باشد، یا هنگامی که دمای سطح میوه به بالاتر از 45 تا 50 درجة سانتی‌گراد رسیده باشد (یازیکی و کایناک 2009). بر اساس ثبت آمار میانگین دما در فصل تابستان، از اواخر تیر تا اواسط مردادماه (شکل1)، دمای هوا در محل اجرای آزمایش به بیش از 40 درجة سانتی‌گراد رسیده بود، که در چنین شرایطی با توجه به گزارش‌های پیشین انتظار می‌رود، دمای سطح میوه به بیش از 50 درجة سانتی‌گراد رسیده باشد، بنابراین رخداد آفتاب‌سوختگی میوة انار محتمل است (میغانی و همکاران 2017). در واقع کاهش آسیب و زیان آفتاب‌سوختگی انار با کاربرد پوشش سایبان می‌تواند به واسطة کاهش دمای سطح میوه و افزایش انعکاس تشعشعات خورشیدی توسط پوشش‌ها باشد (کاوند و همکاران 2018). آفتاب‌سوختگی و به دنبال آن ترک خوردگی میوه علاوه بر کاهش جذابیت و بازارپسندی میوه‌ی انار، باعث افزایش حساسیت میوه به پوسیدگی و کاهش دوره ماندگاری آن نیز ‌می‌شود (مینا و همکاران 2016). نتایج مشابه در انار (کاله و همکاران 2018) و در گوجه فرنگی (هلیاس و همکاران 2006) گزارش شده است. کاهش معنی‌دار درصد آفتاب‌سوختگی از 17 درصد در تیمار شاهد به 9/2 درصد در میوه‌های رشد یافته زیر پوشش‌های سایبان سیاه رنگ 50 درصد توسط محققان گزارش شده است (ساکا و همکاران 2018). درصد آفتاب‌سوختگی میوه‌های انار در زیر سایبان قرمز 50 درصد، سبز 50 درصد، سیاه 50 درصد و سبز 35 درصد به ترتیب، 8/3 ، 6/4 ، 2/3 و 4/4 درصد، و در مقابل 9 درصد آفتاب‌سوختگی در تیمار شاهد گزارش شده است (مینا و همکاران 2016).

تاثیر تیمارهای سایه‌دهی بر صفات کمی و کیفی میوه انار رقم ملس ساوه

نتایج تجزیه واریانس (جدول 2) نشان داد که صفات وزن میوه، وزن آریل، درصد آب‌میوه، عملکرد، رنگ پوست و رنگ آریل به طور معنی‌داری در سطوح یک و پنج درصد در درختان انار تحت تأثیر تیمارهای مختلف سایه‌دهی قرار گرفته است. در میان صفات مورد بررسی اختلاف معنی‌داری بین تیمارها از نظر صفات قطر پوست، قطر و طول میوه وجود نداشت (جدول 2). بر اساس نتایج مقایسه میانگین صفات کمی و کیفی میوه انار (جدول 3) مشخص شد، کاربرد پوشش‌های سایبان رنگی باعث افزایش وزن میوه، عملکرد، وزن آریل و درصد آب‌میوه در میوه‌های رشد یافته زیر پوشش در مقایسه با شاهد شد.

جدول2- نتایج تجزیه واریانس صفات کمی و کیفی میوه انار رقم ملس ساوه تحت تاثیر تیمارهای سایه‌دهی

** ، * و ns: به ترتیب معنی دار در سطح احتمال 1 و 5 درصد و غیر معنی دارمی باشد.

وزن میوه

در صفت وزن میوه بین پوشش‌های سایبان تفاوت معنی‌داری وجود نداشت (جدول 3). بالاترین وزن میوه مربوط به تیمارهای T3 (21/358 گرم)، T7 (6/355 گرم) و T4 (7/353 گرم) بود و سایر تیمارها بدون اختلاف معنی‌داری پس از آنها قرار داشتند. پائین ترین میزان وزن میوه نیز متعلق به تیمارT0 (شاهد) با 71/297 گرم بود. در تحقیقات گذشته نیز عنوان شده که کاربرد پوشش‌های سایبان باعث افزایش وزن میوه نسبت به شاهد خواهد شد (مدیتشوا و همکاران 2019). در مطالعه‌ای، کاربرد پوشش سایبان قرمز 50درصد روی درختان انار منجر به تولید میوه‌هایی با بالاترین وزن شد (مینا و همکاران 2016).

وزن آریل و درصد آب‌میوه

وزن آریل و درصد آب‌میوه در میوه‌های تحت تیمار T3 به ترتیب با 93/41 گرم و 04/55 درصد، بالاترین میزان را نشان داد (جدول 3). در صفت وزن آریل تیمارهای T1 (62/39 گرم)، T2 (55/38 گرم) و T4 (35/38 گرم) با اختلاف ناچیزی از تیمار T3 قرار گرفتند. تیمار T0 (شاهد) با 64/30 گرم وزن آریل و 41 درصد آب‌میوه دارای پایین‌ترین مقادیرد این پارامترها در بین تیمارهای مورد بررسی بود. افزایش درصد آب‌میوه در میوه‌های رشد یافته زیر پوشش‌های سایبان 50 درصد در مقایسه با پوشش‌های سایبان 30 درصد، بیشتر بود. از دست رفتن رطوبت از میوه‌ها می‌تواند دلیل کاهش وزن آریل و درصد آب‌میوه در درختان شاهد باشد. میوه‌ها در تیمار شاهد، در معرض پرتوهای خورشیدی با شدت زیاد قرار دارند که باعث خشک شدن جزئی آنها ‌می‌شود. در زیر پوشش‌های سایبان به دلیل کاهش محسوس دما و شدت نور و کاهش تبخیر آب از سطح میوه ها و جلوگیری از عارضه آفتاب‌سوختگی، میوه‌هایی با وزن آریل و میزان آب‌میوه بیشتری تولید می‌شود. در زیر پوشش سیاه 50 درصد در هند نیز افزایش معنی‌دار وزن آریل و درصد آب‌میوه در مقایسه با شاهد ذکر شده است (ساکا و همکاران 2018). در پژوهشی مشابه افزایش 8 گرمی وزن آریل و 7 درصد آب‌میوه در میوه‌های انار زیر پوشش قرمز 50 درصد در مقایسه با شاهد گزارش شده است (مینا و همکاران 2016). دمای بالا در سطح میوه باعث تبخیر و کاهش آب میوه می‌شود که این موضوع می‌تواند بر محتوای آب پوست و دانه موثر باشد (احتشامی و همکاران 2010).

عملکرد

کاربرد سایبان باعث افزایش عملکرد میوه درختان انار رقم ملس ساوه در مقایسه با شاهد شد (جدول 3). نتایج نشان داد، بالاترین عملکرد میوه در تیمارهای T3 (84/5 کیلوگرم) و T4 (07/5 کیلوگرم) بدست آمده است. سایر تیمارها نیز بدون اختلاف معنی‌داری عملکرد بالاتری نسبت به درختان T0 (شاهد) داشتند. درختان در تیمار شاهد دارای پائین ترین میزان عملکرد (76/3 کیلوگرم) بودند. در تحقیق حاضر با توجه به استفاده از سایبان بعد از تشکیل میوه و عدم تاثیر آن بر تعداد میوه؛ افزایش عملکرد را می توان به افزایش تعداد میوه‌های سالم با وزن بیشتر، درصد آب‌میوه بالاتر و وزن آریل بیشتر توجیه نمود. افزایش عملکرد در زیر پوشش‌های سایبان رنگی به‌این دلیل است که سایبان‌ها با دستکاری طیف نورخورشید، به طور خاص پاسخ‌های فیزیولوژی مطلوب درخت را ارتقا می‌بخشند و با افزایش پراکندگی پرتوهای خورشیدی اصلاح شده، باعث افزایش نفوذ نور به بخش‌های داخلی کانوپی درختان نیز می شوند (مینا و همکاران 2016). از سوی دیگر با جلوگیری از عارضه آفتاب‌سوختگی و عدم تبخیر آب از سطح میوه؛ باعث افزایش تعداد میوه‌های سالم و آبدار و در نتیجه افزایش عملکرد کمی و کیفی میوه خواهد شد. در مطالعات گذشته نیز گزارش شده است که، سایه بان تأثیر قابل توجهی در عملکرد کل در میوه‌های نیمه گرمسیری دارد (مانجا و عون 2019). در کاربرد پوشش‌های سایبان رنگی در هند پوشش قرمز 50 درصد نسبت به پوشش‌های سبز و سیاه تاثیر قابل توجه بیشتری بر افزایش عملکرد داشتند (مینا و همکاران 2016).

رنگ آریل

نتایج نشان داد که کاربرد پوشش‌های سایبان موجب بهبود رنگ آریل شده است. بین تیمارهای سایه‌دهی در رنگ آریل اختلاف معنی‌دار مشاهده شد (جدول 3). تیمارهای T3 و T4 (سفید 50 درصد) دارای بالاترین میزان رنگ آریل در میان تیمارهای مورد بررسی بودند. سایر تیمارها نیز در رتبه‌های بعدی دارای رنگ آریل بیشتری نسبت به تیمار شاهد بودند. نحوه اجرا تاثیر معنی‌داری بر رنگ آریل نداشت. تیمار شاهد با کم‌ترین رنگ آریل در آخرین رتبه قرار داشت (جدول 3). توسعه رنگ ضعیف در آریل انار در شرایط بدون پوشش در مقایسه با درختانی که در زیر پوشش رشد کرده بودند، قبلاً گزارش شده است (مینا و همکاران 2016) و آن به غلظت پایین آنتوسیانین‌ها به دلیل دمای بالا مرتبط است، زیرا رنگ قرمز پوست میوه و آریل انار مربوط به رنگیزة آنتوسیانین است. دمای بالا در هوا و تاج درخت، بیان ژن‌های مسئول تنظیم هماهنگی مسیر بیوسنتزی آنتوسیانین را کاهش می‌دهد (هوانگ و همکاران 2009 و لین- وانگ و همکاران 2011).

رنگ میوه

در مورد صفت رنگ میوه نیز بین تیمارهای مورد بررسی اختلاف معنی‌داری وجود داشت (جدول2). نتایج نشان داد که میوه‌ها در تیمار T3 دارای رنگ‌پذیری بالاتری هستند و پس از آن سایر تیمارها بدون اختلاف معنی‌داری با یکدیگر در یک گروه قرار گرفته‌اند (جدول 3) و مشخص می‌شود روش اجرا اثر معنی‌داری بر رنگ میوه ندارد. در ارتباط با تاثیر پوشش‌های سایبان رنگی بر رنگ آریل نتایج مشابهی گزارش شده است. میوه‌های انار تولید شده زیر پوشش‌های رنگی مختلف خصوصا سیاه، دارای رنگ قرمز پررنگ و میوه‌های تولید شده در تیمار شاهد دارای رنگ قرمز روشن بودند (ساکا و همکاران 2018). در مطالعه تاثیر کاربرد پوشش‌های رنگی (سبز، قرمز و سیاه) بر میوه انار، رنگ‌پذیری میوه‌ها در زیر سایبان قرمز رنگ، بیشتر از سایر پوشش‌های رنگی و ‌هم‌چنین تیمار شاهد بود (مینا و همکاران 2016).

جدول3- تأثیرتیمارهای سایه‌دهیبرویژگیهایکمی و کیفیمیوةاناررقمملسساوه

          *در هر ستون میانگین‌های دارای حداقل یک حرف مشابه، تفاوت معنی‌داری بر اساس آزمون دانکن در سطح احتمال 1درصد ندارند.

تاثیر سایبان بر صفات کیفی و برخیصفاتبیوشیمیایی آب‌میوه

بر اساس نتایج تجزیه واریانس  در صفات کیفی آب‌میوه (TSS، TA، ،pH، EC و شاخص طعم) و برخی صفات بیوشیمیایی آن (آنتوسیانین کل، فنل کل و ویتامین C)، اختلاف معنی‌داری بین تیمارهای مورد بررسی در سطوح یک و پنج درصد وجود دارد (جدول 4).

جدول4- نتایج تجزیه واریانس صفات کیفی آب میوه انار و برخی صفات بیوشیمیایی رقم ملس ساوه

تحت تاثیر تیمارهای سایه‌دهی

** ، * و ns: به ترتیب معنی دار در سطح احتمال 1 و 5 درصد و غیر معنی دار می باشد.

TSS، TA و pH

بالاترین میزان TSS (17) ، TA ( 89/0) و pH (5/3) در تیمار شاهد (T0) مشاهده شد (جدول 5). تیمارهای T3، T1 و T2 پس از تیمار شاهد قرار گرفتند و اختلاف معنی‌داری با یکدیگر نداشتند. کم‌ترین مقدار TSS، pH و TA در سایر تیمارهای مورد بررسی (توری‌های سبز رنگ و T4) مشاهده گردید. تیمارهای T7 و T8 (سبز 50 درصد) پایین‌ترین مقادیر pH و تیمار T7 دارای پایین ترین مقادیر TSS و  TAآب‌میوه بودند. در این پژوهش، TSS و TA آب‌میوه تیمار شاهد بالاترین مقدار بود، که البته اختلاف معنی‌داری با تیمارهای سفید رنگ (به جزء T4) نداشت. پایین ترین مقادیر TSS و TA در تیمار T7 (سبز 50 درصد) ثبت شد. در واقع پوشش سایبان سفید بر میزان مواد جامد محلول  (TSS)و اسیدیته قابل تیتر ((TA اثری مشابه با تیمار شاهد داشته در صورتیکه پوشش سبز باعث کاهش این صفات گردیده است. گزارشاتی در مورد تاثیر پوشش سایبان بر TSS و TA ارائه شده است. این نتایج مطابق با یافته‌های (سیلی و همکاران 1980 و مینا و همکاران 2016) که گزارش داده‌اند سایبان، مواد جامد محلول در میوه را کاهش می‌دهد، مشابه می‌باشد؛ زیرا شدت نور نقش مهمی در تجمع TSS میوه‌های باغی دارد (فنگ و همکاران 2014). می‌توان استدلال کرد که کاهش محتوای TSS زیر پوشش‌های سایبان به دلیل کاهش شدت نور است و بنابراین، تجمع متابولیت‌های اولیه و ثانویه، به ویژه کربوهیدرات‌ها مهار ‌می‌شود. کاهش شدت نور در زیر سایبان‌ها از یک سو باعث پائین آمدن میزان TSS میوه شده ولی از سوی دیگر به دلیل افزایش انتقال نور به جهات مختلف درون تاج درختان پوشیده با پوشش‌های سایبان (ژو و همکاران 2018) و تأثیر آن بر جذب کربن، تجمع ترکیبات ثانویه گیاهی را افزایش می‎دهد ( تراشیما و همکاران 2009 و فنگ و همکاران 2014). البته برخی نیز گزارش کرده‌اند که محتوای TSS و TA در زیر سایبان تحت تاثیر قرار نمی‌گیرد. نتایج مختلف دلالت دارد بر اینکه رنگ پوشش سایبان اثر معنی دار بر TSS و TA میوه انار دارد. کاهش اسیدیته قابل تیتر، در زیر سایبان‌های رنگی خصوصا تیره نسبت به شاهد به دلیل کاهش فعالیت فتوسنتزی و تجمع کمتر کربوهیدرات‌ها در میوه می‌باشد (ریتامالس و همکاران 2008).

شاخص طعم وEC

بین تیمارهای مورد بررسی اختلاف معنی‌داری از نظر شاخص طعم مشاهده شد (جدول 4) . تیمارهای T7 و T5 بالاترین و تیمار T0 (شاهد) پائین‌ترین شاخص طعم را داشتند (جدول 5). تیمار T3 نیز با اختلاف ناچیزی از تیمار شاهد دارای شاخص طعم پائینی بود. شاخص طعم در واقع از نسبت مواد جامد محلول (TSS) به اسیدهای قابل تیتر (TA) به دست می‌آید. EC آب‌میوه در تیمار T7 بالاترین و در تیمار شاهد (T0) پایین‌ترین مقدار بود، تیمارهای T1، T2 و T3 نیز قبل از شاهد دارای مقادیر EC پائینی بودند (جدول 5). مطالعاتی در زمینه تاثیر پوشش سایبان بر شاخص طعم و EC آب‌میوه انجام نشده است.

جدول5- تأثیرپوشش‌های سایبانبرویژگیهایکیفی و برخی صفات بیوشیمیایی آب‌میوةاناررقمملسساوه

        *در هر ستون میانگین‌های دارای حداقل یک حرف مشابه، تفاوت معنی‌داری بر اساس آزمون دانکن در سطح احتمال 1درصد ندارند.

بر اساس نتایج تجزیه واریانس، مشخص شد آنتوسیانین کل تحت تاثیر تیمارهای سایه‌دهی قرار گرفته است (جدول 4). میزان آنتوسیانین کل در تیمارهای سایه‌دهی به طور معنی‌داری در مقایسه با شاهد افزایش یافت (جدول 5). بیشترین میزان آنتوسیانین کل مربوط به میوه‌های تیمارT7  (9/17 میلی‌گرم در 100 میلی لیتر) و سپس تیمار T3 (15/16 میلی‌گرم در 100 میلی‌لیتر) و کمترین میزان آنتوسیانین مربوط به میوه‌های تیمار شاهد (95/9 میلی‌گرم در 100 میلی لیتر) بود. در میان تیمارهای سایه‌دهی تیمارهای T2 و T6 در افزایش میزان آنتوسیانین در مقایسه با سایر تیمارها عملکرد مطلوبی نداشتند؛ اما تفاوت معنی‌داری بین سایر سایه‌دهی مشاهده نشد. نویسندگان یافته‌های خود را به‌این واقعیت نسبت داده‌اند که بیوسنتز ترکیبات فیتوشیمیایی مانند آنتوسیانین‌ها به شدت توسط دما تنظیم می‌شوند، متوسط درجه حرارت پایین در طول دوره بلوغ و رسیدن میوه منجر به افزایش فعالیت‌های آنزیمی و در نتیجه، افزایش تجمع آنتوسیانین و سایر ترکیبات فعال زیستی می‌شود. ساخته شدن آنتوسیانین و تجمع آن در بافت های گیاهی تحت تاثیر عوامل مختلفی از جمله کیفیت نور و شدت آن و ‌هم‌چنین مقدار کربوهیدرات موجود در بافت ها قرار می‌گیرد (تایز و زایگر 2006). توسعه رنگ ضعیف در میوه انار که در شرایط بدون پوشش در مقایسه با درختان زیر پوشش، قبلاً گزارش شده است (مینا و همکاران 2016) و آن به غلظت پایین آنتوسیانین ها به دلیل دمای بالا مرتبط است دمای بالا در هوا و تاج درخت، بیان ژن‌های مسئول تنظیم هماهنگی مسیر بیوسنتزی آنتوسیانین را کاهش می‌دهد (لین- وانگ و همکاران 2011). اگرچه کاهش تابش فعال فتوسنتزی در زیر شبکه سایه می‌تواند برای رنگ‌گیری میوه مضر باشد، اما اثر بر کاهش دمای خاک و تاج درخت در چنین شرایطی می‌تواند مهم‌ترین عامل باشد. بنابراین، منجر به افزایش تجمع آنتوسیانین و رنگ بهتر میوه و دانه می‌شود (آرنا و همکاران 2016)، بنابراین، به طور بالقوه باعث افزایش سنتز آنتوسیانین و افزایش رنگ ‌می‌شود. پوشش‌ها یک مانع فیزیکی برای شرایط نامساعد محیطی ایجاد می‌کنند و تأثیر بسیار مطلوبی در بیوسنتز رنگدانه‌های میوه مانند آنتوسیانین‌ها، کاروتنوئیدها و ‌هم‌چنین بتالائین دارند (گارسیا- سانچز و همکاران 2015).

میزان فنل کل

نتایج نشان داد، میزان فنل کل در میوه‌های تیمار شده با پوشش‌های سایبان (خصوصا پوشش‌های سبز رنگ) در مقایسه با شاهد افزایش یافته است (جدول 5). بالاترین میزان فنل کل مربوط به تیمار T6 (54/9 میلی‌گرم در 100 میلی‌لیتر) و پائین‌ترین میزان مربوط به تیمارهای T0 (شاهد) و T3 می‌باشد. پوشش‌های سبز در مقایسه با پوشش‌های سفید دارای میزان فنل کل، بالاتری بودند. در تحقیقات پیشین نیز گزارش شده است که کاربرد پوشش سایبان روی درختان انار منجر به افزایش فنل کل در میوه‌های انار تیمار شده در مقایسه با شاهد شده است و محتوای فنل کل در زیر پوشش سیاه 50 درصد کمترین و در زیر پوشش قرمز 50 درصد ، بیشترین مقدار بوده است (مینا و همکاران 2016). کیفیت و کمیت نور تأثیر زیادی در بیوسنتز ترکیبات فنلی دارند (چینیر و همکاران 2013 و جوکان و همکاران 2013). می‌توان استدلال کرد که کمیت و کیفیت نور در زیر پوشش‌های مختلف بسیار متفاوت بوده و برخی با توجه به خصوصیات‌شان قادر به فعال نمودن بیوسنتز ترکیبات فنلی نمی باشند. محتوای بالای ترکیبات فنلی در زیر برخی پوشش‌ها می‌تواند با توانایی این توری‌ها در انتقال نور مادون قرمز و قرمز درون تاج درخت (عامل مهم در تجمع اسیدهای فنلیک در گیاهان)، مرتبط شود (تگلبرگ و همکاران 2004). در پژوهشی، تجمع فنل کل در میوه آووکادو در زیر سایبان‌های رنگی بررسی شد (تینیان و همکاران 2018) و اعلام شد محتوای فنل کل در میوه درختان زیر پوشش قرمز20 درصد، در مقایسه با میوه درختان زیر پوشش سفید 20 درصد و آبی 20 درصد ، بسیار بیشتر می‌باشد. از سوی دیگر، میزان ترکیبات فنلی میوه به شدت تحت تاثیر میزان رسیدگی میوه، شرایط پرورش درخت و ‌ شرایط محیطی قرار دارد. افزایش فنل کل در زیر پوشش سایبان شاید به دلیل تأخیر ایجادشده در بلوغ و رسیدن میوه باشد چرا که گزارش شده میزان ترکیبات فنلی در ‌میوه‌های نابالغ بیشتر است و در طول فصل رشد به تدریج کاهش پیدا می کند (کولکارنی و آرادیا 2005). در مطالعه حاضر نیز میوه‌های رشد یافته در تیمار شاهد و T3 که پائین‌ترین شاخص طعم و رسیدگی را داشتند، دارای پائین‌ترین مقادیر میزان فنل کل نیز بودند.

میزان ویتامین C

نتایج نشان داد تیمار درختان انار ملس ساوه با پوشش‌های سایبان سفید و سبز با درصدهای سایه‌دهی متفاوت در مقایسه با شاهد اثر معنی‌داری بر میزان ویتامین C داشته است (جدول 4). میوه‌های تیمار T3 با 07/14 میلی‌گرم در 100 میلی‌لیتر بالاترین میزان ویتامین C را داشتند و سایر تیمارها با اختلاف ناچیزی از تیمار T3 در گروه بعدی قرار گرفتند (جدول 5). پایین‌ترین میزان ویتامین C مربوط به تیمار شاهد (3/10 میلی‌گرم در 100 میلی‌لیتر) بود. در پژوهشی گزارش شد، که غلظت ویتامین C در میوه‌هایی که در زیر پوشش رشد کرده‌اند پایین‌تر از آن‌هایی است که در فضای بدون پوشش قرار دارند. میوه‌ها در زیر سایبان‌ سیاه 50 درصد کمترین میزان ویتامین C  و در زیر سایبان سبز و قرمز ویتامین C بیشتری داشتند (مینا و همکاران 2016). در پژوهش حاضر نیز میوه‌ها در زیر پوشش‌های سایبان سبز رنگ در مقایسه با سفید رنگ میزان ویتامین C کمتری داشتند. در نتیجه پوشش‌های سایبان بسته به رنگ و درصد سایه‌دهی‌شان می‌توانند موجب تضعیف یا تشدید ویتامین C در میوه‌های تیمار شده در مقایسه با شاهد شوند. محتوای پایین ویتامین C در ‌میوه‌ها زیر پوشش سبز 50 درصد، می‌تواند به کیفیت پائین نور مرتبط باشد، زیرا کیفیت نور مهم‌ترین عامل در بیوسنتز ترکیبات مختلف فعال زیستی به شمار می‌رود (ماگوازا و همکاران 2017).  

نتیجه گیری

اثر موثر سایبان در کنترل آفتاب‌سوختگی در میوه‌های انار ناشی از اثر خنک‌کنندگی و تعدیل دمای هوا در اطراف تاج درختان زیر سایبان است که از برخورد مستقیم نور خورشید به سطح برگ و میوه‌ها و بروز تنش دمایی در آنها جلوگیری نموده و ‌هم‌چنین به سبب کاهش دما، موجب افزایش درصد رطوبت نسبی هوا و کاهش تبخیر از سطح خاک شده و میکروکلیمای مناسبی را برای انجام فرآیندهای فیزیولوژی درخت همانند فتوسنتز، سنتز رنگدانه‌های آنتوسیانین، تبخیر و تعرق در بافت برگ و میوه فراهم می‌نماید. استفاده از سایبان، به طور موثری سبب کنترل عارضه آفتاب‌سوختگی میوه‌های انار رقم ملس ساوه گردید و بدین طریق سبب بهبود کیفیت میوه، رنگ میوه و آریل، افزایش وزن آریل، درصد آب‌میوه، افزایش عملکرد، افزایش آنتوسیانین کل، فنل کل و ویتامین C شد. بر اساس نتایج مشخص گردید، درصد افزایش فنل کل، آنتوسیانین کل و ویتامین C در میوهای رشد یافته زیر پوشش‌های سایبان بسیار متاثر از رنگ پوشش می‌باشد.

بر اساس نتایج؛ از میان تیمارهای سایبان مورد بررسی، بهترین تیمار از نظر رنگ، درصد سایه‌دهی و روش اجرا، تیمار T3 (سفید 50 درصد سایه‌دهی روی داربست) بود. در حالت کلی کاربرد پوشش سایبان سفید 50 درصد روی داربست به ارتفاع 3 متر در درختان ملس ساوه از زمان گردویی شدن میوه‌های انار تا زمان رسیدگی و برداشت محصول در شهرستان ساوه به دلیل اثرات مثبتی که بر کاهش تنش‌های دمایی و نور دارد، توصیه می‌شود زیرا علاوه بر کنترل آفتاب‌سوختگی باعث افزایش عملکرد کمی و کیفی محصول انار و افزایش سنتز آنتوسیانین و بهبود رنگ میوه و آریل انار خواهد شد. با این حال؛ مطالعات تکمیلی برای درک کامل‌تر تاثیر پوشش‌های سایبان رنگی و بررسی سایر رنگ‌ها بر مکانیسم‌های فیزیولوژیکی درخت انار، نیاز است.

سپاسگزاری

از کارشناسان شرکت اکسیر ساز شمال، که در روند نصب پوشش‌های سایبان از رهنمودهای ارزشمندشان بهره بردم، تشکر و قدرانی می‌شود.