معتقدی, ربابه. (1404). مسئلۀ کارگری در مناطق نفتی جنوب در سال‌های کودتای رضاخانی: از اعتراض تا تغییر سیاست‌ها سه‌گانۀ دولت، شرکت نفت و کارگران (130۴-1299ش). سامانه مدیریت نشریات علمی, 16(43), 179-202. doi: 10.22034/jiiph.2025.66436.2565
ربابه معتقدی. "مسئلۀ کارگری در مناطق نفتی جنوب در سال‌های کودتای رضاخانی: از اعتراض تا تغییر سیاست‌ها سه‌گانۀ دولت، شرکت نفت و کارگران (130۴-1299ش)". سامانه مدیریت نشریات علمی, 16, 43, 1404, 179-202. doi: 10.22034/jiiph.2025.66436.2565
معتقدی, ربابه. (1404). 'مسئلۀ کارگری در مناطق نفتی جنوب در سال‌های کودتای رضاخانی: از اعتراض تا تغییر سیاست‌ها سه‌گانۀ دولت، شرکت نفت و کارگران (130۴-1299ش)', سامانه مدیریت نشریات علمی, 16(43), pp. 179-202. doi: 10.22034/jiiph.2025.66436.2565
معتقدی, ربابه. مسئلۀ کارگری در مناطق نفتی جنوب در سال‌های کودتای رضاخانی: از اعتراض تا تغییر سیاست‌ها سه‌گانۀ دولت، شرکت نفت و کارگران (130۴-1299ش). سامانه مدیریت نشریات علمی, 1404; 16(43): 179-202. doi: 10.22034/jiiph.2025.66436.2565
مسئلۀ کارگری در مناطق نفتی جنوب در سال‌های کودتای رضاخانی: از اعتراض تا تغییر سیاست‌ها سه‌گانۀ دولت، شرکت نفت و کارگران (130۴-1299ش)
استادیار سازمان اسناد و کتابخانه ملی، تهران، ایران
چکیده
در واپسین سال‌های حکومت سلسلۀ قاجار، جنگ جهانی اول، حضور قوای بیگانگان در ایران و ضعف حکومت مرکزی موجب افزایش قدرت شرکت نفت انگلیس و ایران در مناطق نفتی جنوب شده و امکان چانه‌زنی را از کارگران گرفته بود. کاهش دستمزد، تنبیه و اخراج کارگران ایرانی رنج هرروزه‌ای بود که با پایان یافتن جنگ و روی کار آمدن حکومت کودتا، به دولت فرصت داد تا با شرکت نفت انگلیس و ایران، رویارویی مهم داشته و نقش فعال‌تری در احقاق حقوق کارگران به عهده بگیرد. اعتراضات کارگری، اعتصابات و عریضه‌ها نیز در این میان بی‌تأثیر نبود. مسائل کارگری در صنعت نفت جنوب ایران در سال‌های حکومت کودتا (۱۳۰۴-۱۲۹۹ش) چه بود؟ با توجه به تعامل پیچیده بین نیروی کار و سرمایه (شرکت نفت انگلیس و ایران) دولت ایران کجای این تعاملات ایستاده بود؟ شناسایی عوامل مؤثر بر شکل‌گیری و بروز چالش‌های کارگری و نقش دولت در مواجهه با این چالش‌ها سؤال اصلی پژوهش است. براساس یافته‌های این پژوهش، دولت در این زمان هنوز نقش بازدارنده و سرکوب‌کنندۀ فعالیت‌های کارگری دوران رضاشاهی همچون سال‌های بعدتر را نپذیرفته و در هیئت حامی و پشتیبان حقوق کارگری، ایفای نقش می‌کرد. این پژوهش با استفاده از روش تحلیل تاریخی و با بهره‌گیری از منابع آرشیوی، اسناد دولتی و گزارش‌های تاریخی، به بررسی تحولات این دوره پرداخته‌است. یافته‌های تحقیق نشان می‌دهد که افزایش تقاضا و عرضۀ نیروی کار ناشی از شرایط نامساعد اقتصادی و اجتماعی، همراه با ابهامات قرارداد دارسی، زمینه‌ساز سوءاستفادۀ شرکت نفت از حقوق کارگران شد. اعتراضات کارگری در برابر تبعیض و نابرابری، دولت را بر آن داشت تا با تثبیت قدرت مرکزی و تشکیل کمیسیون‌های حل اختلاف، نقش فعال‌تری در حمایت از حقوق کارگران ایفا کند. فشارهای دولت و اعتراضات کارگری منجر به تغییر سیاست‌های شرکت نفت در زمینۀ استخدام، آموزش و پرداخت دستمزدها شد.
فراهانی، حسن (138۵). روز شمار تاریخ معاصر ایران، تهران: موسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی.
لورین، سرپرسی (13۶3). شیخ خزعل و پادشاهی رضا خان، ترجمه محمد رفیعی مهرآبادی، تهران: فلسفه.
فاتح، مصطفی (133۴). پنجاه سال نفت، تهران: کاوش.
فلور، ویلم (1371). اتحادیه‌های کارگری و قانون کار در ایران 1900-19۴1. ترجمه ابوالقاسم سری، تهران: توس.
فلور، ویلم (1371). صنعتی شدن ایران و شورش شیخ احمد مدنی 1900-192۵، ترجمه ابوالقاسم سری، تهران: توس.
فوران، جان (1380). تحولات اجتماعی ایران، ترجمه احمد تدین، تهران: موسسه خدمات فرهنگی رسا.
کرونین، استفانی (1387). رضا شاه و شکل گیری ایران نوین، تهران: جامی.
کسروی، احمد (1373). تاریخ پانصد ساله خوزستان، تهران: چاپ بهمن.
والترز، اف. پی (1372). تاریخ جامعه ملل، ترجمه فریدون زندفر، تهران: انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی.
مقاله
پناهی، عباس (1۴03). تأثیر قتل رابرت ایمبری بر سیاست‌های نفتی آمریکا و بریتانیا در ایران. تاریخ‌نامه ایران بعد از اسلام، 1۵(۴1), 101-127.
Doi: 10.22034/JIIPH.2024.61134.2509
مطبوعات
روزنامه نامه تجدد، ش 38 سال اول 20 سنبله /1303/ 12 صفر 13۴3.
مذاکرات مجلس
مذاکرات مجلس شورای ملی، دوره اول، جلسه 1.
مذاکرات مجلس شورای ملی، دوره ۶، جلسه 30.
اسناد
سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران- آرشیو ملی: 2۴001۴۶۵1، 23 جوزاء 1303.
سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران- آرشیو ملی: 2۴001۴۶۵1، رونوشت راپورت نمره 20۶ به وزارت امور خارجه، 11 جوزاء 1303.
سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران- آرشیو ملی: 2930032۶7۴، 19 می1923، مکاتبه نماینده ی کمپانی نفت ایران و انگلیس با حکومت بنادر و جزایر خلیج فارس.
سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران- آرشیو ملی: 2930032۶7۴، آمار بوشهر.
سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران- آرشیو ملی: 2۴001۴۶۵1، 23 جوزاء 1303.
سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران- آرشیو ملی: 2۴001۴۶۵1، رونوشت راپورت نمره 20۶ به وزارت امور خارجه، 11 جوزاء 1303.
سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران- آرشیو ملی: 2930032۶7۴.
سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران- آرشیو ملی: 19۵۶/2۴0، 18 نوامبر 192۵ و 9 آذر 130۴
سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران- آرشیو ملی: 2۴000۴00۶3
سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران- آرشیو ملی: 2۴001۴۶۵1- 21 سنبله- شهریور 1303/ 12 سپتامبر 192۴.
سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران- آرشیو ملی: 2۴001۴۶۵1. 3 سرطان 1303/2۶ ژوئن 192۴.
سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران- آرشیو ملی: 2۴001۴۶۵1، 23 جوزاء 1303
سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران- آرشیو ملی: 2۴001۴۶۵1، رونوشت راپورت کارگزاری به وزارت امور خارجه، نمره 20۶، 11 جوزاء 1303.
سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران- آرشیو ملی: 2930032۶7۴، 19 می1923، مکاتبه نماینده ی کمپانی نفت ایران و انگلیس با حکومت بنادر و جزایر خلیج فارس.
سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران- آرشیو ملی: 2930032۶7۴، آمار بوشهر.
سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران- آرشیو ملی: 2۴000۴00۶3، صورت جلسه سالیانه شرکت نفت انگلیس و ایران، ص۴۵.
سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران- آرشیو ملی:19۵۶/2۴0، 9 آذر 130۴، لندن.
سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران- آرشیو ملی:2۴001۴۶۵1، 3 سرطان 1303/ 2۴ ژوئن 192۴
سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران- آرشیو ملی: 2۴001۴۶۵1، رونوشت راپورت نمره 20۶ به وزارت امور خارجه، 11 جوزاء 1303.
کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس: 13/3۵/1۴۶/۵، کمیسیون عرایض، 28 جوزا 1303 و 13/3۵/1۴۶/۵، کمیسیون عرایض، 1۵ جوزا 1303.
کتابخانه موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی: 13/3۵/1۴۶/۵ کمیسیون عرایض، به تاریخ 28 جوزاء 1303ش/ 1۵ ذیقعده 13۴2ق.
ب) منابع انگلیسی
Books
Ehsani, K. (2014). The social history of labor in the Iranian oil industry: the built environment and the making of the industrial working class (1908-1941), Leiden Institute for Area Studies (LIAS), Humanities, Leiden University.
W. (1982). Ronald: The History of the British Petroleum Company, Vol. 1: The Developing Years, 1901-1932. Publisher: Cambridge University Press November 1982, 30.
Magazin
“The Persian Oil Industry” Naft Magazin, may 1929,Vol 5, No 3.
Archives
BP: 78726, 23 Safar 1325/ 9 April 1907
BP:72187, Angelo-persianoil.co.id To Eissa Khan, 2th June 1924
