نقش عوامل هیدروژئومورفولوژیکی در تأمین آب و مکان گزینی سکونتگاه‌ها با استفاده از فرایند تحلیل سلسله‌مراتبی "AHP" (مطالعه موردی: دشت میاندوآب)

تأمین آب از مسائل مهم جهان از گذشته تا به حال بوده است. منابع آب سطحی و زیرزمینی یکی از منابع باارزش برای انسانها به­شمار می­روند. در شرایط موجود با عنایت به روند رو به تزاید جمعیت، توسعه فعالیت‌های کشاورزی، صنعتی و افزایش نیاز به آب، بهره‌برداری غیراصولی از یک‌سو و وقوع خشکسالی‌ها و نوسانهای آب و هوایی از دیگر سو، شناخت پتانسیل آبی هر منطقه جهت تصمیم‌گیری در حفاظت و استفاده درست از منابع آب ضروری است. بدین منظور در پژوهش حاضر به بررسی و شناسایی نقش عوامل هیدروژئومورفولوژیکی در تأمین آب و مکان_­گزینی سکونتگاهها در دشت میاندوآب پرداختیم. جهت انجام دادن این مطالعه از تصویر ماهواره‎‏ای لندست 2011 سنجنده TM، نقشه

تأمین آب از مسائل مهم جهان از گذشته تا به حال بوده است. منابع آب سطحی و زیرزمینی یکی از منابع باارزش برای انسانها به­شمار می­روند. در شرایط موجود با عنایت به روند رو به تزاید جمعیت، توسعه فعالیت‌های کشاورزی، صنعتی و افزایش نیاز به آب، بهره‌برداری غیراصولی از یک‌سو و وقوع خشکسالی‌ها و نوسانهای آب و هوایی از دیگر سو، شناخت پتانسیل آبی هر منطقه جهت تصمیم‌گیری در حفاظت و استفاده درست از منابع آب ضروری است. بدین منظور در پژوهش حاضر به بررسی و شناسایی نقش عوامل هیدروژئومورفولوژیکی در تأمین آب و مکان_­گزینی سکونتگاهها در دشت میاندوآب پرداختیم. جهت انجام دادن این مطالعه از تصویر ماهواره‎‏ای لندست 2011 سنجنده TM، نقشه زمین­شناسی 1:100000 استفاده کردیم. لایه فاکتورهای موثر (شیب، لیتولوژی، کاربری زمین، فاصله از گسل، بارندگی، فاصله از رودخانه، طبقات ارتفاعی و پوشش گیاهی) را در محیط GIS آماده شد سپس با استفاده از روش تحلیل سلسله مراتبی (AHP) وزن­دهی لایه­ها انجام دادیم. نتایج به­دست آمده با استفاده از این روش و همچنین تفسیر ضرایب فاکتورها نشان داد که فاصله از رودخانه، بارندگی و طبقات ارتفاعی نقش مهمی در تأمین آب دارند. در نهایت نقشه مکان­یابی سکونتگاهها را در محیط GIS در پنج کلاس از بسیار مناسب تا  بسیار نامناسب تهیه کردیم. بهترین مکانها جهت مکان­گزینی نواحی جنوب غربی و مرکزی دشت، و نواحی اطراف دریاچه ارومیه، نزدیک گسلها و همچنین نواحی بدلندی مکانهای نامناسب جهت مکان­گزینی سکونتگاهها بودند.

واژگان کلیدی: عوامل هیدروژئومورفولوژیکی؛ مکان­گزینی؛ دشت میاندوآب؛ تحلیل سلسله مراتبی (AHP)  

 

مقدمه

چون کشور ایران در نیمه جنوبی منطقه معتدل شمالی در محدوده کمربند بیابانی جهان واقع شده است و از لحاظ ریزشهای جوی وضعیت چندان مطلوبی ندارد لذا مسأله آب از اهمیت ویژه­ای برخوردار است. از سویی تولیدهای کشاورزی نیاز به آب کافی دارد و از سویی دیگر به­جز در مناطق سلسله جبال البرز (کرانه­های دریای خزر) و دامنه غربی سلسله جبال زاگرس (مناطقی در غرب و شمال غرب) که بارندگی نسبتاً زیادی دارند، در ایران بارندگی اندک است، بخش اعظم کشور همواره با کمبود آب مواجه بوده و این کمبود به صورت مانع بزرگی بر سر راه برنامه­ریزیهای عمرانی قرار دارد. علاوه بر  این همین بارش کم در فصولی نازل می شود که نیاز چندانی به آب نیست. در چنین شرایطی برای جبران این کاستیها به بهره­برداری هر چه بیشتر از منابع آب زیرزمینی می­پردازند. در این زمینه نیز بر اثر اضافه برداشتهای مکرر، منابع آب زیرزمینی با عدم تعادل و بحران مواجه شده است. این شرایط بحرانی زنگ خطری است برای ما تا نحوه مدیریت آب را از وضع کنونی آن تغییر دهیم و با برقراری انقلابی نوین در مدیریت منابع و ذخایر آب، بدون آسیب­رسانی به محیط زیست و یا کاهش میزان تولیدات کشاورزی، با تلاش توام با فکر و اندیشه و همکاری صادقانه، برنامه­ریزی جدیدی را پایه­گذاری کـنیم تا مشکل حیاتی آب کشاورزی، صنعت و شرب جـمعیتهای شـهری و روستایی به­صورت اصولی و مدبرانه حل شود (یوسف­زاده، 1385: 3).

1-      در این مطالعه، دشت میاندوآب، واقع در استان آذربایجان غربی به صورت موردی انتخاب شده است. با توجه به فقدان پیشینه مطالعاتی در مقیاس محلی، منطقه­ای و ملی، نیاز به این پژوهش در محدوده مورد مطالعه ضروری می­نماید. از جمله مشکلات پژوهش کمبود منابع مرتبط با موضوع مورد مطالعه بود. اکثر منابع موجود ارتباط غیرمستقیم با موضوع دارند. در انجام پژوهش به­علت این امر با مشکلاتی روبه­رو بودیم. چاترج^[1] (1978) در مقاله­ای به بررسی روابط متقابل و تعاملات ویژگیهای ژئومورفیک و پارامترهای مختلف هیدرولوژیکی و کنترل توسعه مناطق بالقوه آب در حوضه لونی پرداخته و از روش  تفسیر عکسهای هوایی برای ترسیم مرز ویژگیهای ژئومورفولوژی استفاده کرده است. لیل مرتس و همکارانش^[2]، (1995) از طریق سنجش از راه دور به این نتیجه رسیده­اند که سه تصویر لندست از بالادست و قسمت میانی و پایین­دست رود نشان داد که این سه قسمتها ناهمگونیهایی در هیدرولوژی و پوشش گیاهی و ژئومورفولوژی دارند. جوبارتایمر[3] (2003) با بررسی روشهای کنترل تغییرات رودخانه­های پیچانرودی بر روی رود تیس­زا نتیجه گرفت که پیچان رودی شدن رودخانه به شدت تحت تأثیر موقعیت گسلها و فرونشستهای غیرعادی است. پتی در و همکاران[4] (2007) ژئومورفولوژی رودخانه­ها و فعالیتهای نئوتکتونیک را درغرب هند بررسی کرده­اند. کاسیمی[5] (2008)، با بررسی فرایندهای جریان و پویایی درمورفولوژی Densu در غنا به این نتیجه رسید که تغییر درمورفولوژی رودخانه به عواملی مانند تفاوت در شیب، فرایندهای رودخانه، عناصر فیزیکی مانند پوشش گیاهی و سنگ زیرین حوضه آبریز رودخانه بستگی دارد و تحت تأثیر فعالیتهای انسانی ازجمله کشاورزی، قطع درختان و ساخت سد و... قرارگرفته است. هوارد چانگ[6] (2008)، به بررسی مورفولوژی رودخانه و تغییرات مجرای آن پرداخته و مورفولوژی رودخانه را از نظر ریخت­شناسی بررسی کرده است. از جمله این بررسیها طبقه­بندی مجرای رودخانه، آستانه در مورفولوژی رودخانه، زمین ریخت­شناسی، تجزیه و تحلیل پاسخهای رودخانه است. سیمون بیزی^[7] (2012) در مقاله­ای تحت عنوان تشخیص زیستگاههای فیزیکی رودخانه­ها با استفاده از نقشه­های مشتق شده از فرایندهای ژئومورفیک شش خوشه را شناسایی کرد. چارچوب این مقاله با استفاده از  GIS و روش داده کاوی SOM برای توصیف رودخانه LUNE در انگلستان با موفقیت به­کار گرفته شده است. شرودر[8] (2013) به این نتیجه رسیده­ است که فرایندهای هیدروژئومورفیک، پوشش گیاهی و بیوشیمی در دشتهای سیلابی که پیچیدگی بیشتری دارند، تداخل و درک ارتباط میان فرایندهای فیزیکی و بیولوژیکی را در اکوسیستمها فراهم می­کند. دن رویالی[9] (2013) به این نتیجه رسید که آثار هیدروژئومورفیک کاربری زمین تأثیرات مهمی در سیستم رودخانه در تمام مقیاسها دارد و برای حوضه­های آبخیز کوچک، داشتن اراضی کانال قوی، در نقاط پایین دست بیشتر است. مژگان آبخیز برکه (1376) هیدروژئومورفولوژی حوضه ماسوله را به روشهای فورنیه، پسیاک و ای پی ام مطالعه کرده است. نتیجه مطالعه او نشان داده که میزان رسوب این حوضه نسبت به وسعت حوضه رقم بالایی را نشان می­دهد. شاهرخ­وندی (1376) هیدروژئومورفولوژی حوضه آبریز کهمان را بررسی کرده است. نتیجه‌ این‌ تحقیق‌ را می‌توان‌ شناسایی‌ عوامل‌ موثر بر به­وجود آوردن‌ ناهمواریهای‌ ناشی‌ از عمل‌ آب‌، چگونگی‌ تشکیل‌ این‌ نوع‌ ناهمواریها، تعیین‌ قابلیت‌ها و محدودیت‌ها و نمایش‌ پدیده‌های‌ ناشی‌ از عمل‌ آب‌ دانست. براتیان (1376) حوضه آبریز میان­رودان را از لحاظ هـیدروژئومورفولوژی بررسی و با توجه به نوع فرسایش حاکم بر مـنطقه، نـقش آبهای جاری در شکل­زایی سطح زمین عامل برتر معرفی کرد. عطایی مقصودبیگی (1378) حوضه آبریز قره­آقاچ را از لحاظ خصوصیات هیدروژئومورفولوژیکی بررسی کرد و به این نتیجه رسید که اکثر عوارض فرمیک منطقه ناشی از عملکرد فرایند آب است و گالیها، قله­های منفرد، دره­های V شکل و U شکل از آن دسته­اند. چشم­براه (1379) هیدروژئومورفولوژی حوضه آبریز شکستیان را بررسی کرد و به این نتیجه رسید که عواملی مانند فقر پوشش گیاهی و شیب زیاد و حرکت آبهای جاری باعث شکل­زایی و اثر فرسایش در این حوضه شده است. رضایی (1379) در خصوص حوضه آبریز قزلچه­سو به این نتیجه رسید که تغییرات ژئومورفولوژیکی و هیدرولوژیکی، می­تواند در فرایند شکل­زایی منطقه تأثیر بسزایی داشته باشند. گلچین­فرد (1380) به این نتیجه رسید که جهت استفاده از منابع آبی و خاکی حوضه می­توان با جلوگیری از فرسایش خاک با احیای مراتع و جنگلها، انجام عملیات آبخیزداری و تکمیل و احداث وسایل اندازه­گیری دادههای هواشناسی و هیدرومتری در حوضه، زمینه استفاده بهینه از این حوضه و در کل عوامل حفظ منابع طبیعی کشور را فراهم کرد. ابراهیم­زاده صفار (1380) در تحقیق خود، خصوصیات هیدروژئومورفولوژی حوضه آبریز لتیان را بررسی نمود و به این نتیجه رسید که عملیات آبخیزداری در منطقه علاوه بر جلوگیری از تخریب و تهدید نواحی مسکونی، با استفاده بهتر از منابع آبی موجود و تقویت پوشش گیاهی، باعث افزایش عمر سد پایین دست آن خواهد شد. شایان (1382) به این نتیجه رسید که حوضه گاماسیاب به­خاطر وجود پدیده­های متفاوت توپوگرافی، هیدرولوژیکی و ژئومورفولوژیکی، یک حوضه ارزشمند برای مشاهده انواع پدیده­های مرتبط است. در پژوهش حاضر سعی کرده­ایم که به سوالات مطرح شده در پایین مورد پاسخ داده دهیم. سکونتگاههای شهری و روستایی موثراند؟

2-      براساس نتایج حاصل از اعمال روش تحلیل سلسله مراتبی (AHP)، مهم­ترین عوامل هیدروژئومورفولوژیکی تأثیرگذار بر تأمین آب و به تبع آن جای­گزینی سکونتگاهها در دشت میاندوآب کدامند؟

در این پژوهش روش فرآیند تحلیل سلسله مراتبی را بررسی کردیم. بنابر این هدفی که از این پژوهش دنبال می­شود این است که با ارائه روشی مناسب جهت بررسی و مطالعه فاکتورهای موثر در تأمین آب و مکان­گزینی سکونتگاهها، مهم­ترین فاکتورهای تأثیرگذار در تأمین آب دشت معرفی شود و در نهایت نقشه مکان­یابی سکونتگاهها و معرفی مناطق مناسب تا نامناسب جهت ساخت و ساز مسکونی تهیه شود. از جمله مشکلاتی که بر سر راه تحقیق حاضر بودند می­توان به کمبود منایع مرتبط با موضوع اشاره کرد. منابع مورد استفاده با موضوع ارتباط مستقیمی نداشتند و اکثر به مطالعه هیدروژئومورفولوژی حوضه آبریز پرداخته­اند تا موضوع مورد پژوهش. منطقه مورد مطالعه را به سبب اهمیت منابع آبی موجود در آن و فقدان چنین مطالعه­ای در منطقه با توجه به عوامل هیدروژئومورفولوژی انجام نگرفته انتخاب کردیم.

 

 

معرفی منطقه مورد مطالعه

دشت میاندوآب با مساحت 31/3415 کیلومتر مربع در شمال غربی کشور و جنوب دریاچه ارومیه بین  َ­15 ^◦­36 تا  َ15 ^◦37 عرض شمالی و َ­45 ^◦45 تا  َ15 ^◦­46 طول شرقی واقع شده است (شکل 1). این دشت در واقع در مصب چند رود واقع شده است که مهم­ترین این رود­ها، زرینه­رود است که از ارتفاعات جنوب سقز در استان کردستان و شرق تکاب در استان آذربایجان غربی سرچشمه می­گیرد تمامی این کوهها قسمتی از شمال زاگرس هستند. رود فصلی سیمینه­رود از ارتفاعات شمال بانه سرچشمه مـی­گیرد. رود­های فصلی لیلان­چای، مردوق­چای و صوفی­چای از ارتفاعات جنوبی سهند در أذربایجان شرقی سرچشمه گرفته، در شمال دشت میاندوآب تخلیه می­شوند. دشت میاندوآب در واقع دشت ملکان را نیز شامل می­شود. این دشت تقریباً مربع شکل بوده و از نظر توپوگرافی تپه ماهوری است و شیب آن از شرق به غرب و از جنوب به شمال به سمت دریاچه ارومیه می­باشد. متوسط ارتفاع آن از سطح دریا 1300 متر در شرق میاندوآب در نزدیکی سد نوروزلو و در حاشیه دریاچه حدود 1273 متر است. شکل شماره (1) موقعیت محدوده مورد مطالعه را نشان می­دهد.

 

شکل (1) موقعیت منطقه مورد مطالعه

مواد و روش­ها

هدف نهایی این تحقیق مشخص کردن عوامل موثر در تأمین آب و مکان گزینی سکونتگاهها در دشت میاندوآب با استفاده از مدل AHP (فرایند تحلیل سلسله مراتبی) است. در این مدل برای مشخص کردن عوامل و مکان­گزینی از سیستم اطلاعات جغرافیایی بهره گرفته­ایم که این قسمت شامل وارد کردن داده­ها به محیط ARC GIS تجزیه و تحلیل و تولید لایه­های اطلاعاتی است

ابتدا با وزن­دهی به تک­تک عوامل موثر در نظر گرفته شده و سپس امتیازدهی به هر یک از کلاسهای مربوط به هر یک از عوامل، ضرایبی به­دست می­آید که براساس آنها مدل نهایی ارائه می­شود. بدین منظور در بررسی حاضر از نرم­افزار GIS  ARCو روش تحلیل سلسله­مراتبی (AHP) استفاده کردیم. همچنین از نقشه­های زمین­شناسی 1:100000منطقه و از داده­های سینوپتیک ده ساله میانگین سالانه دما و بارش آماری منطقه نیز بهره بردیم. به اجمال در طی فرایند تحقیق نقشه­های زیر تهیه شد:

-          نقشه طبقات ارتفاعی، شیب و فاصله از رودخانه با استفاده از DEM 30 متری منطقه در محیط نرم­افزار ARC GIS تهیه شد.

-          نقشه بارندگی از طریق واسطه­یابی ایستگاههای مجاور به کمک نرم­افزار Excel و .Arc Gis

-          نقشه لیتولوژی و فاصله از گسل حاصل از نقشه­های زمین­شناسی منطقه.

-          نقشه اطلاعاتی پوشش گیاهی و کاربری اراضی با استفاده از تصاویر گوگل ارث[10] و تصاویر ماهواره­ای لندست سنجنده TM 2011.

-          وزن­دهی به کلاسها و لایه­های به­دست آمده از طریق نرم­افزارها در محیط Expert choice با استفاده از پرسشنامه­های پر شده توسط افراد متخصص و خبره در این زمینه.

-          به­دست آوردن ضرایب فاکتورهای هیدروژئومورفولوژی موثر بر تأمین آب.

-          و در نهایت تهیه نقشه مکان­یابی سکونتگاهها از طریق اعمال وزن فاکتورها بر روی لایه­های به­دست آمده در پنج کلاس بسیار مناسب تا بسیار نامناسب از طریق همپوشانی در محیط نرم­افزار Arc Gis.

شکل 2 مراحل انجام کارهای پژوهش را به ترتیب نشان می­دهد.

 

 

هم­پوشانی لایه­های اطلاعاتی و تهیه نقشه مکان­یابی سکونت­گاهها

تفسیر ضرایب جهت مشخص کردن عوامل مؤثر بر تأمین آب

وزن­دهی به لایه­های اطلاعاتی در نرم­افزار Expert Choice

تولید لایه­های اطلاعاتی شامل لایه بارندگی، کاربری اراضی، لیتولوژی، فاصله از گسل، فاصله از رودخانه و..

تهیه نقشه پایه و رقومی کردن داد­های موجود با استفاده از نرم افزار ARC GIS

مطالعات میدانی جهت تطبیق داده­ها

نقشه­های زمین­شناسی، تصاویر ماهواره­ای نرم افزارهای، Arc Gis,Envi,Expert Choice

داده­های بارندگی، پوشش گیاهی، کاربری اراضی، فاصله از گسل، فاصله از رودخانه، لیتولوژی، شیب، طبقات ارتفاعی

مواد وروش­ها

شکل (2) فلو چارت مراحل پژوهش

فرآیند تحلیل سلسله مراتبی (AHP)    Ercan Sami

تکنیک AHP^[11] به­عنوان یکی از تئوریهای تصمیم­گیری چندمعیاره، را ساعتی ابداع کرد. اولین نرم­افزار مربوط به آن، به نام اکسپرت چویی[12] در سال 1995 تولید گردید. ایده اساسی AHP افزودن عملیات ریاضی به تصمیم­گیری، با هدف کمی نمودن قضاوتهای نامحسوس افراد و گروهها بوده است (ارکان[13]، 2006: 57). در این روش تصمیم­گیرنده ابتدا هدف تصمیم را مشخص، سپس معیارهایی را که تأمین­کننده هدف هستند احصاء نموده و در نهایت گزینه­های ممکن را تعیین می­کند. مدل AHP همیشه شرط سلسله مراتبی را به­همراه دارد و تنها سطحهای سلسله­مراتب، امکان ارتباط با هم را به­صورت یک­طرفه دارند .این فرآیند یک روش تـلفیقی است که در آن به هـمه معیارهای کیفی و کمی تصمیم­گیـری با تکنیک مقایسه­های زوجی یک عدد

(الویت یا وزن ) تخصیص داده می­شود. در این روش معیارها با هم مقایسه می­شوند و به هر یک نسبت به دیگری نمره­ای داده می­شود. در این پژوهش برای اجرای مدل تحلیل سلسله­مراتبی از نرم­افزار اکسپرت چویی استفاده شده است. شکل (3) مراحل انجام فرایند تحلیل سلسله­مراتبی را به ترتیب نشان می­دهد.

 

مقایسه­های زوجی عوامل مؤثر بر تأمین آب نسبت به هدف پژوهش

محاسبه وزن نسبی عوامل هر سطح با استفاده از ماتریس مقایسه­های زوجی

تعیین اهمیت نسبی هر یک از گزینه­های تصمیم­گیری در رابطه با معیارها

اعمال وزن فاکتورهای مؤثر بر روی لایه­های اطلاعاتی

تهیه­ نقشه پهنه­بندی سکونت­گاهها

بنا کردن سلسله­مراتب و طبقه­بندی مسأله مورد نظر

فرایند تحلیل سلسله­مراتبی

شکل (3) فلوچارت مراحل فرایند تحلیل سلسله­مراتبی

بررسی فاکتورهای هیدروژئومورفولوژی موثر در تأمین آب و مکان­گزینی سکونتگاهها

جهت بررسی عوامل موثر هیدروژئومورفولوژی در تامین آب منطقه، بر اساس نظر خواهی از کارشناسان خبره در این زمینه و تکمیل نمودن پرسشنامه، هشت فاکتور شیب، لیتولوژی، کاربری اراضی، طبقات ارتفاعی، فاصله از گسل، فاصله از رودخانه، پوشش گیاهی و بارندگی به عنوان عوامل و فاکتورهای موثر هیدروژئومورفولوژیکی منطقه تشخیص داده شدند لایه­های مربوط به فاکتورها در محیط ArcGIS تهیه شدند. شکلهای زیر نقشه معیارهای هیدروژئومورفولوژی موثر در تأمین آب منطقه را نشان می­دهد.

بحث

در این تحقیق یک مدل به­صورت درخت تصمیم­گیری سه سطحی متشکل از لایه هدف، لایه معیارها و لایه­ گزینه­ها با توجه به مساله تحقیق طراحی و سازمان­دهی شد. طراحی درخت تصمیم­گیری مورد نظر از چندین مرحله تشکیل شده بود: مرحله اول، هدف و موضوع مورد مطالعه بود. یعنی بایست یک موضوع و هدفی تعیین می­شد تا فرایند ارزشیابی و انتخاب بهترین گزینه برای این هدف صورت گیرد. نقش عوامل هیدروژئومورفولوژیکی در تأمین آب به­عنوان هدف این مطالعه برای لایه نخست طراحی گردید؛ مرحله دوم، وجود معیارها و شاخصهایی است که برای ارزشیابی موضوع انتخاب می­گردد معیارهای تحقیق نیز فاکتورهای تأثیرگذار بر تأمین آب منطقه هستند که در سطح جداگانه برای لایه دوم طراحی شده­اند. گزینه­های مورد نظر براساس نواحی پنج­گانه، شمال­شرقی، مرکزی، جنوب­شرقی، جنوب­غربی و غربی از طبقه­بندی واحد دشت با توجه به زیرحوضه­های موجود در دشت میاندوآب (زرینه­رود ،سیمینه­رود، مردوق­چای و صوفی­چای) به پنج کلاس در یک سطح جداگانه در لایه سوم تقسیم شدند. شکل شماره (12) ساختار تحلیل سلسله­مراتبی را نشان می­دهد.

 

شکل (12) ساخت سلسله مراتبی الویت­بندی عوامل موثر در تأمین آب دشت میاندوآب

مقایسه­های زوجی

پس از ساخت درخت سلسله­مراتبی، قدم بعدی ارزیابی عناصر یا مقایسه زوجی بود. مقایسه زوجی فرایندی است برای مقایسه اهمیت، ارجحیت یا درست نمایی دو عنصر نسبت به عنصر سطح بالاتر. در نرم­افزار اکسپرت چویی جهت مقایسه گزینه­ها و معیارها، انواع و حالتهای مختلف مقایسه وجود دارد. در این پژوهش جهت مقایسه زوجی گزینه­ها نسبت به معیارهاازنوع مقایسه ارجحیت[14] و حالت مقایسه کلامی[15] استفاده شد. نتایج حاصل از مقایسه زوجی معیارها و گزینه­ها، میزان اهمیت معیارهای مورد مقایسه را مشخص نمود. میزان نرخ ناسازگاری مقایسه زوجی این معیارها باید کمتر از 1/0 باشد تا دقت قابل قبول این مقایسه­ها را نشان دهد. شکل شماره (13) نرخ ناسازگاری بین فاکتورهای مؤثر هیدروژئومورفولوژی و هدف پژوهش را نشان می­دهد. جدول شماره (1) ضرایب فاکتورها را که حاصل از فرایند تحلیل سلسله­مراتبی هستند را نشان می­دهد.

 

شکل (13) نرخ ناسازگاری مقایسه زوجی معیارهای کلی

جدول (1) ضرایب حاصل از فرآیند تحلیل سلسله مراتبی

پس از مقایسه معیارهای کلی نسبت به هدف تحقیق که نتایج و ضرایب آن در جدول 1 نشان داده شده است، گزینه­ها یا کلاسهای معرفی شده در لایه سوم نسبت به هر کدام از معیارها، مورد بررسی و مقایسه زوجی قرار گرفتند به­دنبال هر مقایسه زوجی مابین گزینه­ها نسبت به معیارها، میزان ناسازگاری قضاوت انجام شده مورد بررسی قرار گرفت نتایج این مقایسه­ها و نرخ ناسازگاری حاصل از این مقایسه در جدول شماره (3) نشان داده شده است.جدول (2) به­عنوان نمونه ماتریس مقایسه زوجی بارندگی نسبت به گزینه­ها یا کلاسها و شکل شماره (14) نرخ ناسازگاری آن را نشان می­دهد و بقیه مقایسه­ها که به­همان صورت انجام گرفته­اند در جدول شماره ( 3)جهت جلوگیری از اطاله کلام نشان داده شده است.

جدول (2) ماتریس ارجحیت گزینه ها نسبت به بارندگی

 

شکل (14) نرخ ناسازگاری مقایسه زوجی گزینه­ها نسبت به بارندگی

جدول (3) نرخ ناسازگاری مقایسه گزینه نسبت به معیارها

بعد از مقایسه زوجی و محاسبه وزنهای نسبی گزینه­ها و معیارها یعنی همان مقایسه­­ای که ابتدا در مورد معیارها یا فاکتورهای هیدروژئومورفولوژی نسبت به هدف پژوهش و همچنین مقایسه­ای که جهت مشخص کردن ارجحیت گزینه­ها نسبت به معیارها انجام گرفت، لازم بود تا وزن نهایی هر گزینه محاسبه شود بدین منظور از عمل تلفیق (که این دو مقایسه باهم توسط نرم­افزار تلفیق شده و نرخ ناسازگاری کلی آن به­دست آمد) استفاده کردیم و اولویت نهایی آلترناتیوها (گزینه­ها) نسبت به هم به­دست آمدند مشاهده می­کنیم که جنوب­غربی ترجیح بیشتری نسبت به بقیه دارد شکل (15). ناسازگاری کلی نیز باید کمتر از 5/0 باشد که در این­جا حدود 07/0 می­باشد و قابل قبول است.

 

شکل (15) نتایج نهایی تلفیق و ناسازگاری کلی

جهت آنالیز حساسیت، در این تحقیق از نوع آنالیز کارایی یا Performance استفاده کردیم. این نوع آنالیز نشان می­دهد که در هر معیار یا پارامتر کدامیک از گزینه­ها (کلاسها) دارای اهمیت بیشتری است. در حقیقت این آنالیز نشان می­دهد که چگونه گزینه­ها نسبت به گزینه­های دیگر با توجه به معیارها و همچنین حالت Overall برحسب اهمیت درجه­­بندی شده­اند.

 

شکل (16) آنالیز کارائی

شکل (16) نشان می­دهد که گزینه ناحیه جنوب­غربی، نسبت به کلاسهای دیگر اهمیت و ارجحیت بیشتری دارد. همچنین به علت این­که این کلاس زرینه­رود و سیمینه­رود، دو شریان حیاتی دشت را در خود جا داده است، بیشترین اهمیت را از نظر رتبه به خود اختصاص داده است. بنابراین همان­طور که در شکل (16) می­بینیم، از طریق آنالیز کارایی می­توان میزان اهمیت کلاسها را با توجه به معیارهای مختلف بررسی کرد. در مجموع مناطق جنوب غربی و مرکزی نسبت به کلاسهای دیگر اهمیت بیشتری دارند.

همچنین تفسیر ضرایب نشان داد که از بین عوامل موثر بر تأمین آب، عوامل، فاصله از رودخانه، بارندگی، طبقات ارتفاعی و لیتولوژی به ترتیب دارای بیشترین اهمیت و تآثیر را دارند.

پس از به­دست آمدن ضرایب فاکتورهای هیدروژئومورفولوژی موثر بر تأمین آب منطقه که در جدول شماره (1) نشان داده شده است، به تهیه نقشه مکان­یابی براساس مدل تحلیل سلسله­مراتبی اقدام کردیم. بدین منظور ابتدا در محیط ArcGIS لایه­های اطلاعاتی که از قبل تهیه و رقومی شده بودند به فرمت رستری یا شبکه­ای تبدیل گشته، سپس مجدداً طبقه­بندی شدند و نهایتاً ضرایب به­دست آمده از مدل تحلیل سلسله مراتبی AHP بر روی لایه­های اطلاعاتی فوق اعمال شد و در نهایت نقشه مکان­یابی سکونتگاهها حاصل از مدل تحلیل سلسله­مراتبی به­دست آمد. نقشه فوق در 5 کلاس طبقه­بندی شد، شکل شماره (17).

 

شکل ( 17 ) نقشه مکان­یابی سکونتگاهها با استفاده از مدل تحلیل سلسله مراتبی

با توجه به نقشه مکان­یابی سکونتگاهها که بر اساس تعیین وزن لایه­ها و جمع نهایی آنها بر اساس نظر کارشناسان و متخصصان تهیه شد و نرم­افزار تنها با ورود این داده­ها (لایه­ها به همراه وزن آنها) نقشه نهایی را ارائه کرد، مشاهده می­کنیم که بهترین مکانها جهت ساخت و ساز مسکونی مناطق اطراف رودها خصوصاً اطراف زرینه­رود و سیمینه­رود است. در حالی که نواحی کوهستانی در شرق و شمال شرق به­دلیل ارتفاعات زیاد و همچنین وجود اراضی بدلندی در قسمتهای شرق منطقه جهت سکونت و کشت مناسب نیستند. همچنین مناطق اطراف ساحل دریاچه ارومیه جزء مناطق نامناسب جهت ایجاد سکونتگاهها است. بازدیدهای میدانی از منطقه نتایج تحقیق را اثبات می کنند و پراکندگی نواحی مسکونی طبق نتایج پژوهش  و در نواحی نامبرده از نتایج پژوهش است. نواحی گسلی (همانگونه که در شکل شماره (7) قابل مشاهده است) بیشتر در نواحی جنوب شرقی ناحیه پراکنده­اند اما در اطراف نواحی رودخانه­ای که نواحی مناسب را به خود اختصاص داده­اند، گسلی وجود ندارد و با توجه به پراکندگی سکونتگاهها در شکل شماره (1) دوری این  نواحی از گسلها را نشان می­دهد، با نتیجه پژوهش همخوانی دارد. در سطح منطقه نیز چهار رود مهم جریان دارد که مهم­ترین آنها زرینه­رود و سیمینه رود هستند و نقش بسیار مهمی در مکان­گزینی سکونتگاهها و تأمین آب منطقه دارد. این پژوهش توسط نویسنده با مدل ANP که کامل­تر از مدل AHP است انجام دادیم و آزمایش کردیم که نتایج این پژوهش را در سطح بالاتری از این مدل تأیید می­کند. جدول شماره (4) مساحت کلاسها را به درصد نشان می­دهد.

جدول (4) مساحت کلاس ها به درصد

نتیجه گیری

می­توان گفت که پارامترهای مورد استفاده در تعیین عوامل موثر بر تأمین آب و مکان­گزینی سکونتگاهها متفاوت است. این پژوهش مهم­ترین عوامل موثر هیدروژئومورفولوژی را مد نظر قرار داده است و نتیجه به صورت معرفی مهم­ترین عوامل موثر به صورت هدف، معیارها و گزینه­ها در ساختار سلسله مراتبی اولویت­بندی عوامل موثر در تأمین آب و مکان­گزینی سکونتگاهها در دشت میاندوآب در شکل شماره (5) ارائه شده است .

در این پژوهش از روش پردازش تحلیل سلسله­مراتبی برای تعیین ارزش و وزن معیارهای مختلف برای مکان­گزینی سکونتگاهها استفاده کردیم لایه­های مختلف اطلاعاتی را با هم تلفیق کردیم و مناطق مناسب و نامناسب را برای مکان­گزینی سکونتگاهها مشخص کردیم. بر اساس مدل مورد استفاده نتایج زیر حاصل شد. از میان هشت فاکتور موثرهیدروژئومورفولوژی در تأمین آب منطقه عوامل فاصله از رودخانه، بارندگی و طبقات ارتفاعی بیشترین تأثیر را بر تأمین آب داشته­اند. همچنین با توجه به نقشه حاصل شده از اجرای روش تحلیل سلسله مراتبی (AHP)، شکل شماره (17) مشاهده می­شود که نواحی اطراف سیمینه­رود و زرینه­رود در سطح دشت میاندوآب و مناطق مرکزی دشت (با توجه به ارتفاعی، شیب مناسب و همچنین تأمین شدن آب و نیز با توجه به موارد امنیتی صورت گرفته در این مناطق جهت ساخت و سازهای مسکونی در اطراف رودخانه و بازدیدهای میدانی از منطقه و نیز به­دلیل دوری از مناطق گسلی)، جهت ساخت و ساز مسکونی جزء مناطق مناسب می باشند. در حالی­که نواحی کوهستانی در شرق و شمال شرق به­دلیل ارتفاعات زیاد و همچنین وجود اراضی بدلندی در قسمت­های شرق منطقه با توجه به­ویژگی­های نامساعد اراضی بدلندی، جهت سکونت و کشاورزی، مناسب نیستند. همچنین مناطق اطراف ساحل دریاچه ارومیه به­دلیل وجود اراضی شور و نمکی جزء مناطق نامناسب برای کشاورزی و ایجاد سکونتگاهها به­شمار می­آیند.

لازم به ذکر است با این­که عامل گسل می­توانند یک فاکتور موثر بر تأمین آب باشد، به­دلیل این­که جهت ساخت مناطق مسکونی جزء مناطق ناامن محسوب می­شود در وزن­دهی به این عامل وزن کمتر داده شده است. بنابراین می­توان گفت که عوامل هیدروژئومورفولوژیکی با توجه به فاکتورهای انتخاب شده برای پژوهش حاضر می­توانند در تأمین آب مصرفی برای سکونتگاههای شهری و روستایی تأثیرگذار باشند. به هر حال، هر روشی ضمن آن­که مزایایی دارد، محدودیت­هایی نیز دارد و برای مشخص شدن آن در تحقیقات بعدی نتایج این روش با نتایج روش­های بیشتری باید مقایسه گردد. همچنین هرچه تعداد معیارها و شاخصها کامل­تر و دقیق­تر انتخاب شود، نتایج بهتری به­دنبال خواهد داشت که به­طور مسلم نیاز به تحقیقات بیشتر در این زمینه دارد.

منابع

ـ ابراهیم­زاده صفار، علیرضا (1380)، هیدروژئومورفولوژی حوضه آبریزلتیان، پایان­نامه کارشناسی ارشد گروه جغرافیا طبیعی، دانشگاه اصفهان.

ـ آبخیزبرکه، مژگان (1376)، هیدروژئومورفولوژی حوضه آبریز ماسوله، پایان­نامه کارشناسی ارشد، دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه اصفهان.

ـ براتیان، علی (1376)، ریخت­شناسی حوضه آبی میان رودان، پایانامه کارشناسی ارشد، دانشگاه اصفهان.

ـ چشم­براه، مسعود (1379)، هیدروژئومورفولوژی حوضه آبریز شکستیان، پایانامه کارشناسی ارشد، دانشگاه اصفهان.

ـ رضایی، ایرج (1379)، هیدروژئومورفولوژی حوضه آبریز  قزلچه­سو، پایانامه کارشناسی ارشد، دانشگاه تهران.

ـ شاهرخ­وندی، سیدمنصور (1376)، هیدروژئومورفولوژی حوضه کهمان، پایان­نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه اصفهان.

ـ شایان، سیاوش (1382)، ویژگی­های ژئومورفیک مخروط افکنه حوضه گاماسیاب، تهران، دانشگاه تربیت مدرس، شماره61، ص3-4.

ـ عامل یوسف­زاده، اعظم (1385)، هیدروژئومورفولوژی حوضه آبریز شاندیز با تأکید بر تغذیه دشت مشهد، پایان­نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه فردوسی مشهد.

ـ عطایی مقصودبیگی، خدیجه (1378)، هیدروژئومورفولوژی حوضه آبریز قره آقاج، پایان­نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه اصفهان.

ـ گلچین فرد، قدرت­الله (1380)، هیدروژئومورفولوژی حوضه آبریز رنجان زیرحوضه رودخانه شاپور، پایان­نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه اصفهان.

- Chaterji, P.C. Surendra, (1978), The Central luni basin Hydro geomorphology, Geoform, 9.211-224.

- Ercan, Sami, 2006, The Analytical Hierarchy &The Analytical Network Processes In Multicriteria Decision Making, Journal Of Aeronautics, Vol2, 55 – 65.

- Gabor Timer, 2003, Controls On Channel Sinuosity Changes. A Case Study of The Tisza River, The Great Hungarian Plain, Quaternary Science Reviews, 22. P. 2206.

- Howard H Chang, 2008, River Morphology and River Channel Changes,Transactions of Tianjin University Vol.14 No.4

- Kusimi, j.m., 2008, Stream Processes Andynamics In The Morphology of The Densu River Channel In Ghana, The International Archives of The Photogrammetry, Remote Sensing And Spatial Information Sciences. Vol. XXXVII. Part B8. Beijing.

- Leal A. Mertes, K. 1995, Spatial Patterns of Hydrology, Geomorphology, and Vegetation On The Floodplain of The Amazon River In Brazil From a Remote Sensing Perspective, Geomorphology, 13.215-232.

- Patidar, A.K. &Maurya, D.M. Thkkar, M. G, Chamyal, L.S., 2007, Fluvial Geomorphology And Neo Tectonic Activity Based on Field and GPR Data Katrol Hill Rage, Kachchh, western India ,Quaternary International,Volume159, Issue1,p74-92

- Rojalli, Dan., 2013, The Hydro Geomorphic Impact of Land Use in Small Headwater, Earth Systems And Environmental Sciences, 13. 28-47.

- Sheroder, 2013, Interactions Among Hydrogeomorphology, Vegetation, And Nutrient Biogeochemistry in Flood Plain Eco System, Eco Geomorphology, 12.303-321.

- Simone, Bizzi, 2012, Characterizing Physical Habitats In River Using Map-Derived Drivers of Fluvial Geomorphic Processes, Geomorphology, 169.64-85.

زمین­شناسی 1:100000 استفاده کردیم. لایه فاکتورهای موثر (شیب، لیتولوژی، کاربری زمین، فاصله از گسل، بارندگی، فاصله از رودخانه، طبقات ارتفاعی و پوشش گیاهی) را در محیط GIS آماده شد سپس با استفاده از روش تحلیل سلسله مراتبی (AHP) وزن­دهی لایه­ها انجام دادیم. نتایج به­دست آمده با استفاده از این روش و همچنین تفسیر ضرایب فاکتورها نشان داد که فاصله از رودخانه، بارندگی و طبقات ارتفاعی نقش مهمی در تأمین آب دارند. در نهایت نقشه مکان­یابی سکونتگاهها را در محیط GIS در پنج کلاس از بسیار مناسب تا  بسیار نامناسب تهیه کردیم. بهترین مکانها جهت مکان­گزینی نواحی جنوب غربی و مرکزی دشت، و نواحی اطراف دریاچه ارومیه، نزدیک گسلها و همچنین نواحی بدلندی مکانهای نامناسب جهت مکان­گزینی سکونتگاهها بودند.

 

واژگان کلیدی: عوامل هیدروژئومورفولوژیکی؛ مکان­گزینی؛ دشت میاندوآب؛ تحلیل سلسله مراتبی (AHP)  

 

مقدمه

چون کشور ایران در نیمه جنوبی منطقه معتدل شمالی در محدوده کمربند بیابانی جهان واقع شده است و از لحاظ ریزشهای جوی وضعیت چندان مطلوبی ندارد لذا مسأله آب از اهمیت ویژه­ای برخوردار است. از سویی تولیدهای کشاورزی نیاز به آب کافی دارد و از سویی دیگر به­جز در مناطق سلسله جبال البرز (کرانه­های دریای خزر) و دامنه غربی سلسله جبال زاگرس (مناطقی در غرب و شمال غرب) که بارندگی نسبتاً زیادی دارند، در ایران بارندگی اندک است، بخش اعظم کشور همواره با کمبود آب مواجه بوده و این کمبود به صورت مانع بزرگی بر سر راه برنامه­ریزیهای عمرانی قرار دارد. علاوه بر  این همین بارش کم در فصولی نازل می شود که نیاز چندانی به آب نیست. در چنین شرایطی برای جبران این کاستیها به بهره­برداری هر چه بیشتر از منابع آب زیرزمینی می­پردازند. در این زمینه نیز بر اثر اضافه برداشتهای مکرر، منابع آب زیرزمینی با عدم تعادل و بحران مواجه شده است. این شرایط بحرانی زنگ خطری است برای ما تا نحوه مدیریت آب را از وضع کنونی آن تغییر دهیم و با برقراری انقلابی نوین در مدیریت منابع و ذخایر آب، بدون آسیب­رسانی به محیط زیست و یا کاهش میزان تولیدات کشاورزی، با تلاش توام با فکر و اندیشه و همکاری صادقانه، برنامه­ریزی جدیدی را پایه­گذاری کـنیم تا مشکل حیاتی آب کشاورزی، صنعت و شرب جـمعیتهای شـهری و روستایی به­صورت اصولی و مدبرانه حل شود (یوسف­زاده، 1385: 3).

1-      در این مطالعه، دشت میاندوآب، واقع در استان آذربایجان غربی به صورت موردی انتخاب شده است. با توجه به فقدان پیشینه مطالعاتی در مقیاس محلی، منطقه­ای و ملی، نیاز به این پژوهش در محدوده مورد مطالعه ضروری می­نماید. از جمله مشکلات پژوهش کمبود منابع مرتبط با موضوع مورد مطالعه بود. اکثر منابع موجود ارتباط غیرمستقیم با موضوع دارند. در انجام پژوهش به­علت این امر با مشکلاتی روبه­رو بودیم. چاترج^[1] (1978) در مقاله­ای به بررسی روابط متقابل و تعاملات ویژگیهای ژئومورفیک و پارامترهای مختلف هیدرولوژیکی و کنترل توسعه مناطق بالقوه آب در حوضه لونی پرداخته و از روش  تفسیر عکسهای هوایی برای ترسیم مرز ویژگیهای ژئومورفولوژی استفاده کرده است. لیل مرتس و همکارانش^[2]، (1995) از طریق سنجش از راه دور به این نتیجه رسیده­اند که سه تصویر لندست از بالادست و قسمت میانی و پایین­دست رود نشان داد که این سه قسمتها ناهمگونیهایی در هیدرولوژی و پوشش گیاهی و ژئومورفولوژی دارند. جوبارتایمر[3] (2003) با بررسی روشهای کنترل تغییرات رودخانه­های پیچانرودی بر روی رود تیس­زا نتیجه گرفت که پیچان رودی شدن رودخانه به شدت تحت تأثیر موقعیت گسلها و فرونشستهای غیرعادی است. پتی در و همکاران[4] (2007) ژئومورفولوژی رودخانه­ها و فعالیتهای نئوتکتونیک را درغرب هند بررسی کرده­اند. کاسیمی[5] (2008)، با بررسی فرایندهای جریان و پویایی درمورفولوژی Densu در غنا به این نتیجه رسید که تغییر درمورفولوژی رودخانه به عواملی مانند تفاوت در شیب، فرایندهای رودخانه، عناصر فیزیکی مانند پوشش گیاهی و سنگ زیرین حوضه آبریز رودخانه بستگی دارد و تحت تأثیر فعالیتهای انسانی ازجمله کشاورزی، قطع درختان و ساخت سد و... قرارگرفته است. هوارد چانگ[6] (2008)، به بررسی مورفولوژی رودخانه و تغییرات مجرای آن پرداخته و مورفولوژی رودخانه را از نظر ریخت­شناسی بررسی کرده است. از جمله این بررسیها طبقه­بندی مجرای رودخانه، آستانه در مورفولوژی رودخانه، زمین ریخت­شناسی، تجزیه و تحلیل پاسخهای رودخانه است. سیمون بیزی^[7] (2012) در مقاله­ای تحت عنوان تشخیص زیستگاههای فیزیکی رودخانه­ها با استفاده از نقشه­های مشتق شده از فرایندهای ژئومورفیک شش خوشه را شناسایی کرد. چارچوب این مقاله با استفاده از  GIS و روش داده کاوی SOM برای توصیف رودخانه LUNE در انگلستان با موفقیت به­کار گرفته شده است. شرودر[8] (2013) به این نتیجه رسیده­ است که فرایندهای هیدروژئومورفیک، پوشش گیاهی و بیوشیمی در دشتهای سیلابی که پیچیدگی بیشتری دارند، تداخل و درک ارتباط میان فرایندهای فیزیکی و بیولوژیکی را در اکوسیستمها فراهم می­کند. دن رویالی[9] (2013) به این نتیجه رسید که آثار هیدروژئومورفیک کاربری زمین تأثیرات مهمی در سیستم رودخانه در تمام مقیاسها دارد و برای حوضه­های آبخیز کوچک، داشتن اراضی کانال قوی، در نقاط پایین دست بیشتر است. مژگان آبخیز برکه (1376) هیدروژئومورفولوژی حوضه ماسوله را به روشهای فورنیه، پسیاک و ای پی ام مطالعه کرده است. نتیجه مطالعه او نشان داده که میزان رسوب این حوضه نسبت به وسعت حوضه رقم بالایی را نشان می­دهد. شاهرخ­وندی (1376) هیدروژئومورفولوژی حوضه آبریز کهمان را بررسی کرده است. نتیجه‌ این‌ تحقیق‌ را می‌توان‌ شناسایی‌ عوامل‌ موثر بر به­وجود آوردن‌ ناهمواریهای‌ ناشی‌ از عمل‌ آب‌، چگونگی‌ تشکیل‌ این‌ نوع‌ ناهمواریها، تعیین‌ قابلیت‌ها و محدودیت‌ها و نمایش‌ پدیده‌های‌ ناشی‌ از عمل‌ آب‌ دانست. براتیان (1376) حوضه آبریز میان­رودان را از لحاظ هـیدروژئومورفولوژی بررسی و با توجه به نوع فرسایش حاکم بر مـنطقه، نـقش آبهای جاری در شکل­زایی سطح زمین عامل برتر معرفی کرد. عطایی مقصودبیگی (1378) حوضه آبریز قره­آقاچ را از لحاظ خصوصیات هیدروژئومورفولوژیکی بررسی کرد و به این نتیجه رسید که اکثر عوارض فرمیک منطقه ناشی از عملکرد فرایند آب است و گالیها، قله­های منفرد، دره­های V شکل و U شکل از آن دسته­اند. چشم­براه (1379) هیدروژئومورفولوژی حوضه آبریز شکستیان را بررسی کرد و به این نتیجه رسید که عواملی مانند فقر پوشش گیاهی و شیب زیاد و حرکت آبهای جاری باعث شکل­زایی و اثر فرسایش در این حوضه شده است. رضایی (1379) در خصوص حوضه آبریز قزلچه­سو به این نتیجه رسید که تغییرات ژئومورفولوژیکی و هیدرولوژیکی، می­تواند در فرایند شکل­زایی منطقه تأثیر بسزایی داشته باشند. گلچین­فرد (1380) به این نتیجه رسید که جهت استفاده از منابع آبی و خاکی حوضه می­توان با جلوگیری از فرسایش خاک با احیای مراتع و جنگلها، انجام عملیات آبخیزداری و تکمیل و احداث وسایل اندازه­گیری دادههای هواشناسی و هیدرومتری در حوضه، زمینه استفاده بهینه از این حوضه و در کل عوامل حفظ منابع طبیعی کشور را فراهم کرد. ابراهیم­زاده صفار (1380) در تحقیق خود، خصوصیات هیدروژئومورفولوژی حوضه آبریز لتیان را بررسی نمود و به این نتیجه رسید که عملیات آبخیزداری در منطقه علاوه بر جلوگیری از تخریب و تهدید نواحی مسکونی، با استفاده بهتر از منابع آبی موجود و تقویت پوشش گیاهی، باعث افزایش عمر سد پایین دست آن خواهد شد. شایان (1382) به این نتیجه رسید که حوضه گاماسیاب به­خاطر وجود پدیده­های متفاوت توپوگرافی، هیدرولوژیکی و ژئومورفولوژیکی، یک حوضه ارزشمند برای مشاهده انواع پدیده­های مرتبط است. در پژوهش حاضر سعی کرده­ایم که به سوالات مطرح شده در پایین مورد پاسخ داده دهیم. سکونتگاههای شهری و روستایی موثراند؟

2-      براساس نتایج حاصل از اعمال روش تحلیل سلسله مراتبی (AHP)، مهم­ترین عوامل هیدروژئومورفولوژیکی تأثیرگذار بر تأمین آب و به تبع آن جای­گزینی سکونتگاهها در دشت میاندوآب کدامند؟

در این پژوهش روش فرآیند تحلیل سلسله مراتبی را بررسی کردیم. بنابر این هدفی که از این پژوهش دنبال می­شود این است که با ارائه روشی مناسب جهت بررسی و مطالعه فاکتورهای موثر در تأمین آب و مکان­گزینی سکونتگاهها، مهم­ترین فاکتورهای تأثیرگذار در تأمین آب دشت معرفی شود و در نهایت نقشه مکان­یابی سکونتگاهها و معرفی مناطق مناسب تا نامناسب جهت ساخت و ساز مسکونی تهیه شود. از جمله مشکلاتی که بر سر راه تحقیق حاضر بودند می­توان به کمبود منایع مرتبط با موضوع اشاره کرد. منابع مورد استفاده با موضوع ارتباط مستقیمی نداشتند و اکثر به مطالعه هیدروژئومورفولوژی حوضه آبریز پرداخته­اند تا موضوع مورد پژوهش. منطقه مورد مطالعه را به سبب اهمیت منابع آبی موجود در آن و فقدان چنین مطالعه­ای در منطقه با توجه به عوامل هیدروژئومورفولوژی انجام نگرفته انتخاب کردیم.

 

 

معرفی منطقه مورد مطالعه

دشت میاندوآب با مساحت 31/3415 کیلومتر مربع در شمال غربی کشور و جنوب دریاچه ارومیه بین  َ­15 ^◦­36 تا  َ15 ^◦37 عرض شمالی و َ­45 ^◦45 تا  َ15 ^◦­46 طول شرقی واقع شده است (شکل 1). این دشت در واقع در مصب چند رود واقع شده است که مهم­ترین این رود­ها، زرینه­رود است که از ارتفاعات جنوب سقز در استان کردستان و شرق تکاب در استان آذربایجان غربی سرچشمه می­گیرد تمامی این کوهها قسمتی از شمال زاگرس هستند. رود فصلی سیمینه­رود از ارتفاعات شمال بانه سرچشمه مـی­گیرد. رود­های فصلی لیلان­چای، مردوق­چای و صوفی­چای از ارتفاعات جنوبی سهند در أذربایجان شرقی سرچشمه گرفته، در شمال دشت میاندوآب تخلیه می­شوند. دشت میاندوآب در واقع دشت ملکان را نیز شامل می­شود. این دشت تقریباً مربع شکل بوده و از نظر توپوگرافی تپه ماهوری است و شیب آن از شرق به غرب و از جنوب به شمال به سمت دریاچه ارومیه می­باشد. متوسط ارتفاع آن از سطح دریا 1300 متر در شرق میاندوآب در نزدیکی سد نوروزلو و در حاشیه دریاچه حدود 1273 متر است. شکل شماره (1) موقعیت محدوده مورد مطالعه را نشان می­دهد.

 

شکل (1) موقعیت منطقه مورد مطالعه

مواد و روش­ها

هدف نهایی این تحقیق مشخص کردن عوامل موثر در تأمین آب و مکان گزینی سکونتگاهها در دشت میاندوآب با استفاده از مدل AHP (فرایند تحلیل سلسله مراتبی) است. در این مدل برای مشخص کردن عوامل و مکان­گزینی از سیستم اطلاعات جغرافیایی بهره گرفته­ایم که این قسمت شامل وارد کردن داده­ها به محیط ARC GIS تجزیه و تحلیل و تولید لایه­های اطلاعاتی است

ابتدا با وزن­دهی به تک­تک عوامل موثر در نظر گرفته شده و سپس امتیازدهی به هر یک از کلاسهای مربوط به هر یک از عوامل، ضرایبی به­دست می­آید که براساس آنها مدل نهایی ارائه می­شود. بدین منظور در بررسی حاضر از نرم­افزار GIS  ARCو روش تحلیل سلسله­مراتبی (AHP) استفاده کردیم. همچنین از نقشه­های زمین­شناسی 1:100000منطقه و از داده­های سینوپتیک ده ساله میانگین سالانه دما و بارش آماری منطقه نیز بهره بردیم. به اجمال در طی فرایند تحقیق نقشه­های زیر تهیه شد:

-          نقشه طبقات ارتفاعی، شیب و فاصله از رودخانه با استفاده از DEM 30 متری منطقه در محیط نرم­افزار ARC GIS تهیه شد.

-          نقشه بارندگی از طریق واسطه­یابی ایستگاههای مجاور به کمک نرم­افزار Excel و .Arc Gis

-          نقشه لیتولوژی و فاصله از گسل حاصل از نقشه­های زمین­شناسی منطقه.

-          نقشه اطلاعاتی پوشش گیاهی و کاربری اراضی با استفاده از تصاویر گوگل ارث[10] و تصاویر ماهواره­ای لندست سنجنده TM 2011.

-          وزن­دهی به کلاسها و لایه­های به­دست آمده از طریق نرم­افزارها در محیط Expert choice با استفاده از پرسشنامه­های پر شده توسط افراد متخصص و خبره در این زمینه.

-          به­دست آوردن ضرایب فاکتورهای هیدروژئومورفولوژی موثر بر تأمین آب.

-          و در نهایت تهیه نقشه مکان­یابی سکونتگاهها از طریق اعمال وزن فاکتورها بر روی لایه­های به­دست آمده در پنج کلاس بسیار مناسب تا بسیار نامناسب از طریق همپوشانی در محیط نرم­افزار Arc Gis.

شکل 2 مراحل انجام کارهای پژوهش را به ترتیب نشان می­دهد.

 

 

هم­پوشانی لایه­های اطلاعاتی و تهیه نقشه مکان­یابی سکونت­گاهها

تفسیر ضرایب جهت مشخص کردن عوامل مؤثر بر تأمین آب

وزن­دهی به لایه­های اطلاعاتی در نرم­افزار Expert Choice

تولید لایه­های اطلاعاتی شامل لایه بارندگی، کاربری اراضی، لیتولوژی، فاصله از گسل، فاصله از رودخانه و..

تهیه نقشه پایه و رقومی کردن داد­های موجود با استفاده از نرم افزار ARC GIS

مطالعات میدانی جهت تطبیق داده­ها

نقشه­های زمین­شناسی، تصاویر ماهواره­ای نرم افزارهای، Arc Gis,Envi,Expert Choice

داده­های بارندگی، پوشش گیاهی، کاربری اراضی، فاصله از گسل، فاصله از رودخانه، لیتولوژی، شیب، طبقات ارتفاعی

مواد وروش­ها

شکل (2) فلو چارت مراحل پژوهش

فرآیند تحلیل سلسله مراتبی (AHP)    Ercan Sami

تکنیک AHP^[11] به­عنوان یکی از تئوریهای تصمیم­گیری چندمعیاره، را ساعتی ابداع کرد. اولین نرم­افزار مربوط به آن، به نام اکسپرت چویی[12] در سال 1995 تولید گردید. ایده اساسی AHP افزودن عملیات ریاضی به تصمیم­گیری، با هدف کمی نمودن قضاوتهای نامحسوس افراد و گروهها بوده است (ارکان[13]، 2006: 57). در این روش تصمیم­گیرنده ابتدا هدف تصمیم را مشخص، سپس معیارهایی را که تأمین­کننده هدف هستند احصاء نموده و در نهایت گزینه­های ممکن را تعیین می­کند. مدل AHP همیشه شرط سلسله مراتبی را به­همراه دارد و تنها سطحهای سلسله­مراتب، امکان ارتباط با هم را به­صورت یک­طرفه دارند .این فرآیند یک روش تـلفیقی است که در آن به هـمه معیارهای کیفی و کمی تصمیم­گیـری با تکنیک مقایسه­های زوجی یک عدد

(الویت یا وزن ) تخصیص داده می­شود. در این روش معیارها با هم مقایسه می­شوند و به هر یک نسبت به دیگری نمره­ای داده می­شود. در این پژوهش برای اجرای مدل تحلیل سلسله­مراتبی از نرم­افزار اکسپرت چویی استفاده شده است. شکل (3) مراحل انجام فرایند تحلیل سلسله­مراتبی را به ترتیب نشان می­دهد.

 

مقایسه­های زوجی عوامل مؤثر بر تأمین آب نسبت به هدف پژوهش

محاسبه وزن نسبی عوامل هر سطح با استفاده از ماتریس مقایسه­های زوجی

تعیین اهمیت نسبی هر یک از گزینه­های تصمیم­گیری در رابطه با معیارها

اعمال وزن فاکتورهای مؤثر بر روی لایه­های اطلاعاتی

تهیه­ نقشه پهنه­بندی سکونت­گاهها

بنا کردن سلسله­مراتب و طبقه­بندی مسأله مورد نظر

فرایند تحلیل سلسله­مراتبی

شکل (3) فلوچارت مراحل فرایند تحلیل سلسله­مراتبی

بررسی فاکتورهای هیدروژئومورفولوژی موثر در تأمین آب و مکان­گزینی سکونتگاهها

جهت بررسی عوامل موثر هیدروژئومورفولوژی در تامین آب منطقه، بر اساس نظر خواهی از کارشناسان خبره در این زمینه و تکمیل نمودن پرسشنامه، هشت فاکتور شیب، لیتولوژی، کاربری اراضی، طبقات ارتفاعی، فاصله از گسل، فاصله از رودخانه، پوشش گیاهی و بارندگی به عنوان عوامل و فاکتورهای موثر هیدروژئومورفولوژیکی منطقه تشخیص داده شدند لایه­های مربوط به فاکتورها در محیط ArcGIS تهیه شدند. شکلهای زیر نقشه معیارهای هیدروژئومورفولوژی موثر در تأمین آب منطقه را نشان می­دهد.

بحث

در این تحقیق یک مدل به­صورت درخت تصمیم­گیری سه سطحی متشکل از لایه هدف، لایه معیارها و لایه­ گزینه­ها با توجه به مساله تحقیق طراحی و سازمان­دهی شد. طراحی درخت تصمیم­گیری مورد نظر از چندین مرحله تشکیل شده بود: مرحله اول، هدف و موضوع مورد مطالعه بود. یعنی بایست یک موضوع و هدفی تعیین می­شد تا فرایند ارزشیابی و انتخاب بهترین گزینه برای این هدف صورت گیرد. نقش عوامل هیدروژئومورفولوژیکی در تأمین آب به­عنوان هدف این مطالعه برای لایه نخست طراحی گردید؛ مرحله دوم، وجود معیارها و شاخصهایی است که برای ارزشیابی موضوع انتخاب می­گردد معیارهای تحقیق نیز فاکتورهای تأثیرگذار بر تأمین آب منطقه هستند که در سطح جداگانه برای لایه دوم طراحی شده­اند. گزینه­های مورد نظر براساس نواحی پنج­گانه، شمال­شرقی، مرکزی، جنوب­شرقی، جنوب­غربی و غربی از طبقه­بندی واحد دشت با توجه به زیرحوضه­های موجود در دشت میاندوآب (زرینه­رود ،سیمینه­رود، مردوق­چای و صوفی­چای) به پنج کلاس در یک سطح جداگانه در لایه سوم تقسیم شدند. شکل شماره (12) ساختار تحلیل سلسله­مراتبی را نشان می­دهد.

 

شکل (12) ساخت سلسله مراتبی الویت­بندی عوامل موثر در تأمین آب دشت میاندوآب

مقایسه­های زوجی

پس از ساخت درخت سلسله­مراتبی، قدم بعدی ارزیابی عناصر یا مقایسه زوجی بود. مقایسه زوجی فرایندی است برای مقایسه اهمیت، ارجحیت یا درست نمایی دو عنصر نسبت به عنصر سطح بالاتر. در نرم­افزار اکسپرت چویی جهت مقایسه گزینه­ها و معیارها، انواع و حالتهای مختلف مقایسه وجود دارد. در این پژوهش جهت مقایسه زوجی گزینه­ها نسبت به معیارهاازنوع مقایسه ارجحیت[14] و حالت مقایسه کلامی[15] استفاده شد. نتایج حاصل از مقایسه زوجی معیارها و گزینه­ها، میزان اهمیت معیارهای مورد مقایسه را مشخص نمود. میزان نرخ ناسازگاری مقایسه زوجی این معیارها باید کمتر از 1/0 باشد تا دقت قابل قبول این مقایسه­ها را نشان دهد. شکل شماره (13) نرخ ناسازگاری بین فاکتورهای مؤثر هیدروژئومورفولوژی و هدف پژوهش را نشان می­دهد. جدول شماره (1) ضرایب فاکتورها را که حاصل از فرایند تحلیل سلسله­مراتبی هستند را نشان می­دهد.

 

شکل (13) نرخ ناسازگاری مقایسه زوجی معیارهای کلی

جدول (1) ضرایب حاصل از فرآیند تحلیل سلسله مراتبی

پس از مقایسه معیارهای کلی نسبت به هدف تحقیق که نتایج و ضرایب آن در جدول 1 نشان داده شده است، گزینه­ها یا کلاسهای معرفی شده در لایه سوم نسبت به هر کدام از معیارها، مورد بررسی و مقایسه زوجی قرار گرفتند به­دنبال هر مقایسه زوجی مابین گزینه­ها نسبت به معیارها، میزان ناسازگاری قضاوت انجام شده مورد بررسی قرار گرفت نتایج این مقایسه­ها و نرخ ناسازگاری حاصل از این مقایسه در جدول شماره (3) نشان داده شده است.جدول (2) به­عنوان نمونه ماتریس مقایسه زوجی بارندگی نسبت به گزینه­ها یا کلاسها و شکل شماره (14) نرخ ناسازگاری آن را نشان می­دهد و بقیه مقایسه­ها که به­همان صورت انجام گرفته­اند در جدول شماره ( 3)جهت جلوگیری از اطاله کلام نشان داده شده است.

جدول (2) ماتریس ارجحیت گزینه ها نسبت به بارندگی

 

شکل (14) نرخ ناسازگاری مقایسه زوجی گزینه­ها نسبت به بارندگی

جدول (3) نرخ ناسازگاری مقایسه گزینه نسبت به معیارها

بعد از مقایسه زوجی و محاسبه وزنهای نسبی گزینه­ها و معیارها یعنی همان مقایسه­­ای که ابتدا در مورد معیارها یا فاکتورهای هیدروژئومورفولوژی نسبت به هدف پژوهش و همچنین مقایسه­ای که جهت مشخص کردن ارجحیت گزینه­ها نسبت به معیارها انجام گرفت، لازم بود تا وزن نهایی هر گزینه محاسبه شود بدین منظور از عمل تلفیق (که این دو مقایسه باهم توسط نرم­افزار تلفیق شده و نرخ ناسازگاری کلی آن به­دست آمد) استفاده کردیم و اولویت نهایی آلترناتیوها (گزینه­ها) نسبت به هم به­دست آمدند مشاهده می­کنیم که جنوب­غربی ترجیح بیشتری نسبت به بقیه دارد شکل (15). ناسازگاری کلی نیز باید کمتر از 5/0 باشد که در این­جا حدود 07/0 می­باشد و قابل قبول است.

 

شکل (15) نتایج نهایی تلفیق و ناسازگاری کلی

جهت آنالیز حساسیت، در این تحقیق از نوع آنالیز کارایی یا Performance استفاده کردیم. این نوع آنالیز نشان می­دهد که در هر معیار یا پارامتر کدامیک از گزینه­ها (کلاسها) دارای اهمیت بیشتری است. در حقیقت این آنالیز نشان می­دهد که چگونه گزینه­ها نسبت به گزینه­های دیگر با توجه به معیارها و همچنین حالت Overall برحسب اهمیت درجه­­بندی شده­اند.

 

شکل (16) آنالیز کارائی

شکل (16) نشان می­دهد که گزینه ناحیه جنوب­غربی، نسبت به کلاسهای دیگر اهمیت و ارجحیت بیشتری دارد. همچنین به علت این­که این کلاس زرینه­رود و سیمینه­رود، دو شریان حیاتی دشت را در خود جا داده است، بیشترین اهمیت را از نظر رتبه به خود اختصاص داده است. بنابراین همان­طور که در شکل (16) می­بینیم، از طریق آنالیز کارایی می­توان میزان اهمیت کلاسها را با توجه به معیارهای مختلف بررسی کرد. در مجموع مناطق جنوب غربی و مرکزی نسبت به کلاسهای دیگر اهمیت بیشتری دارند.

همچنین تفسیر ضرایب نشان داد که از بین عوامل موثر بر تأمین آب، عوامل، فاصله از رودخانه، بارندگی، طبقات ارتفاعی و لیتولوژی به ترتیب دارای بیشترین اهمیت و تآثیر را دارند.

پس از به­دست آمدن ضرایب فاکتورهای هیدروژئومورفولوژی موثر بر تأمین آب منطقه که در جدول شماره (1) نشان داده شده است، به تهیه نقشه مکان­یابی براساس مدل تحلیل سلسله­مراتبی اقدام کردیم. بدین منظور ابتدا در محیط ArcGIS لایه­های اطلاعاتی که از قبل تهیه و رقومی شده بودند به فرمت رستری یا شبکه­ای تبدیل گشته، سپس مجدداً طبقه­بندی شدند و نهایتاً ضرایب به­دست آمده از مدل تحلیل سلسله مراتبی AHP بر روی لایه­های اطلاعاتی فوق اعمال شد و در نهایت نقشه مکان­یابی سکونتگاهها حاصل از مدل تحلیل سلسله­مراتبی به­دست آمد. نقشه فوق در 5 کلاس طبقه­بندی شد، شکل شماره (17).

 

شکل ( 17 ) نقشه مکان­یابی سکونتگاهها با استفاده از مدل تحلیل سلسله مراتبی

با توجه به نقشه مکان­یابی سکونتگاهها که بر اساس تعیین وزن لایه­ها و جمع نهایی آنها بر اساس نظر کارشناسان و متخصصان تهیه شد و نرم­افزار تنها با ورود این داده­ها (لایه­ها به همراه وزن آنها) نقشه نهایی را ارائه کرد، مشاهده می­کنیم که بهترین مکانها جهت ساخت و ساز مسکونی مناطق اطراف رودها خصوصاً اطراف زرینه­رود و سیمینه­رود است. در حالی که نواحی کوهستانی در شرق و شمال شرق به­دلیل ارتفاعات زیاد و همچنین وجود اراضی بدلندی در قسمتهای شرق منطقه جهت سکونت و کشت مناسب نیستند. همچنین مناطق اطراف ساحل دریاچه ارومیه جزء مناطق نامناسب جهت ایجاد سکونتگاهها است. بازدیدهای میدانی از منطقه نتایج تحقیق را اثبات می کنند و پراکندگی نواحی مسکونی طبق نتایج پژوهش  و در نواحی نامبرده از نتایج پژوهش است. نواحی گسلی (همانگونه که در شکل شماره (7) قابل مشاهده است) بیشتر در نواحی جنوب شرقی ناحیه پراکنده­اند اما در اطراف نواحی رودخانه­ای که نواحی مناسب را به خود اختصاص داده­اند، گسلی وجود ندارد و با توجه به پراکندگی سکونتگاهها در شکل شماره (1) دوری این  نواحی از گسلها را نشان می­دهد، با نتیجه پژوهش همخوانی دارد. در سطح منطقه نیز چهار رود مهم جریان دارد که مهم­ترین آنها زرینه­رود و سیمینه رود هستند و نقش بسیار مهمی در مکان­گزینی سکونتگاهها و تأمین آب منطقه دارد. این پژوهش توسط نویسنده با مدل ANP که کامل­تر از مدل AHP است انجام دادیم و آزمایش کردیم که نتایج این پژوهش را در سطح بالاتری از این مدل تأیید می­کند. جدول شماره (4) مساحت کلاسها را به درصد نشان می­دهد.

جدول (4) مساحت کلاس ها به درصد

نتیجه گیری

می­توان گفت که پارامترهای مورد استفاده در تعیین عوامل موثر بر تأمین آب و مکان­گزینی سکونتگاهها متفاوت است. این پژوهش مهم­ترین عوامل موثر هیدروژئومورفولوژی را مد نظر قرار داده است و نتیجه به صورت معرفی مهم­ترین عوامل موثر به صورت هدف، معیارها و گزینه­ها در ساختار سلسله مراتبی اولویت­بندی عوامل موثر در تأمین آب و مکان­گزینی سکونتگاهها در دشت میاندوآب در شکل شماره (5) ارائه شده است .

در این پژوهش از روش پردازش تحلیل سلسله­مراتبی برای تعیین ارزش و وزن معیارهای مختلف برای مکان­گزینی سکونتگاهها استفاده کردیم لایه­های مختلف اطلاعاتی را با هم تلفیق کردیم و مناطق مناسب و نامناسب را برای مکان­گزینی سکونتگاهها مشخص کردیم. بر اساس مدل مورد استفاده نتایج زیر حاصل شد. از میان هشت فاکتور موثرهیدروژئومورفولوژی در تأمین آب منطقه عوامل فاصله از رودخانه، بارندگی و طبقات ارتفاعی بیشترین تأثیر را بر تأمین آب داشته­اند. همچنین با توجه به نقشه حاصل شده از اجرای روش تحلیل سلسله مراتبی (AHP)، شکل شماره (17) مشاهده می­شود که نواحی اطراف سیمینه­رود و زرینه­رود در سطح دشت میاندوآب و مناطق مرکزی دشت (با توجه به ارتفاعی، شیب مناسب و همچنین تأمین شدن آب و نیز با توجه به موارد امنیتی صورت گرفته در این مناطق جهت ساخت و سازهای مسکونی در اطراف رودخانه و بازدیدهای میدانی از منطقه و نیز به­دلیل دوری از مناطق گسلی)، جهت ساخت و ساز مسکونی جزء مناطق مناسب می باشند. در حالی­که نواحی کوهستانی در شرق و شمال شرق به­دلیل ارتفاعات زیاد و همچنین وجود اراضی بدلندی در قسمت­های شرق منطقه با توجه به­ویژگی­های نامساعد اراضی بدلندی، جهت سکونت و کشاورزی، مناسب نیستند. همچنین مناطق اطراف ساحل دریاچه ارومیه به­دلیل وجود اراضی شور و نمکی جزء مناطق نامناسب برای کشاورزی و ایجاد سکونتگاهها به­شمار می­آیند.

لازم به ذکر است با این­که عامل گسل می­توانند یک فاکتور موثر بر تأمین آب باشد، به­دلیل این­که جهت ساخت مناطق مسکونی جزء مناطق ناامن محسوب می­شود در وزن­دهی به این عامل وزن کمتر داده شده است. بنابراین می­توان گفت که عوامل هیدروژئومورفولوژیکی با توجه به فاکتورهای انتخاب شده برای پژوهش حاضر می­توانند در تأمین آب مصرفی برای سکونتگاههای شهری و روستایی تأثیرگذار باشند. به هر حال، هر روشی ضمن آن­که مزایایی دارد، محدودیت­هایی نیز دارد و برای مشخص شدن آن در تحقیقات بعدی نتایج این روش با نتایج روش­های بیشتری باید مقایسه گردد. همچنین هرچه تعداد معیارها و شاخصها کامل­تر و دقیق­تر انتخاب شود، نتایج بهتری به­دنبال خواهد داشت که به­طور مسلم نیاز به تحقیقات بیشتر در این زمینه دارد.

منابع

ـ ابراهیم­زاده صفار، علیرضا (1380)، هیدروژئومورفولوژی حوضه آبریزلتیان، پایان­نامه کارشناسی ارشد گروه جغرافیا طبیعی، دانشگاه اصفهان.

ـ آبخیزبرکه، مژگان (1376)، هیدروژئومورفولوژی حوضه آبریز ماسوله، پایان­نامه کارشناسی ارشد، دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه اصفهان.

ـ براتیان، علی (1376)، ریخت­شناسی حوضه آبی میان رودان، پایانامه کارشناسی ارشد، دانشگاه اصفهان.

ـ چشم­براه، مسعود (1379)، هیدروژئومورفولوژی حوضه آبریز شکستیان، پایانامه کارشناسی ارشد، دانشگاه اصفهان.

ـ رضایی، ایرج (1379)، هیدروژئومورفولوژی حوضه آبریز  قزلچه­سو، پایانامه کارشناسی ارشد، دانشگاه تهران.

ـ شاهرخ­وندی، سیدمنصور (1376)، هیدروژئومورفولوژی حوضه کهمان، پایان­نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه اصفهان.

ـ شایان، سیاوش (1382)، ویژگی­های ژئومورفیک مخروط افکنه حوضه گاماسیاب، تهران، دانشگاه تربیت مدرس، شماره61، ص3-4.

ـ عامل یوسف­زاده، اعظم (1385)، هیدروژئومورفولوژی حوضه آبریز شاندیز با تأکید بر تغذیه دشت مشهد، پایان­نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه فردوسی مشهد.

ـ عطایی مقصودبیگی، خدیجه (1378)، هیدروژئومورفولوژی حوضه آبریز قره آقاج، پایان­نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه اصفهان.

ـ گلچین فرد، قدرت­الله (1380)، هیدروژئومورفولوژی حوضه آبریز رنجان زیرحوضه رودخانه شاپور، پایان­نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه اصفهان.

- Chaterji, P.C. Surendra, (1978), The Central luni basin Hydro geomorphology, Geoform, 9.211-224.

- Ercan, Sami, 2006, The Analytical Hierarchy &The Analytical Network Processes In Multicriteria Decision Making, Journal Of Aeronautics, Vol2, 55 – 65.

- Gabor Timer, 2003, Controls On Channel Sinuosity Changes. A Case Study of The Tisza River, The Great Hungarian Plain, Quaternary Science Reviews, 22. P. 2206.

- Howard H Chang, 2008, River Morphology and River Channel Changes,Transactions of Tianjin University Vol.14 No.4

- Kusimi, j.m., 2008, Stream Processes Andynamics In The Morphology of The Densu River Channel In Ghana, The International Archives of The Photogrammetry, Remote Sensing And Spatial Information Sciences. Vol. XXXVII. Part B8. Beijing.

- Leal A. Mertes, K. 1995, Spatial Patterns of Hydrology, Geomorphology, and Vegetation On The Floodplain of The Amazon River In Brazil From a Remote Sensing Perspective, Geomorphology, 13.215-232.

- Patidar, A.K. &Maurya, D.M. Thkkar, M. G, Chamyal, L.S., 2007, Fluvial Geomorphology And Neo Tectonic Activity Based on Field and GPR Data Katrol Hill Rage, Kachchh, western India ,Quaternary International,Volume159, Issue1,p74-92

- Rojalli, Dan., 2013, The Hydro Geomorphic Impact of Land Use in Small Headwater, Earth Systems And Environmental Sciences, 13. 28-47.

- Sheroder, 2013, Interactions Among Hydrogeomorphology, Vegetation, And Nutrient Biogeochemistry in Flood Plain Eco System, Eco Geomorphology, 12.303-321.

- Simone, Bizzi, 2012, Characterizing Physical Habitats In River Using Map-Derived Drivers of Fluvial Geomorphic Processes, Geomorphology, 169.64-85.

تعداد مشاهده مقاله: 3,156

تعداد دریافت فایل اصل مقاله: 1,603