دانشگاه تبریز
فهرست نشریات دارای اعتبار وزارت علوم، تحقیقات و فناوری
پایگاه استنادی علوم جهان اسلام (ISC)

 آمار

تعداد نشریات45
تعداد شماره‌ها1,441
تعداد مقالات17,729
تعداد مشاهده مقاله57,878,235
تعداد دریافت فایل اصل مقاله19,501,274
قاسم پور, داود. (1404). تأملی بر مسأله انصراف محمد غزالی دانشمند ایرانی از تدریس در نظامیه بغداد. سامانه مدیریت نشریات علمی, 2(1), 49-64. doi: 10.22034/ihc.2025.19342
داود قاسم پور. "تأملی بر مسأله انصراف محمد غزالی دانشمند ایرانی از تدریس در نظامیه بغداد". سامانه مدیریت نشریات علمی, 2, 1, 1404, 49-64. doi: 10.22034/ihc.2025.19342
قاسم پور, داود. (1404). 'تأملی بر مسأله انصراف محمد غزالی دانشمند ایرانی از تدریس در نظامیه بغداد', سامانه مدیریت نشریات علمی, 2(1), pp. 49-64. doi: 10.22034/ihc.2025.19342
قاسم پور, داود. تأملی بر مسأله انصراف محمد غزالی دانشمند ایرانی از تدریس در نظامیه بغداد. سامانه مدیریت نشریات علمی, 1404; 2(1): 49-64. doi: 10.22034/ihc.2025.19342

تأملی بر مسأله انصراف محمد غزالی دانشمند ایرانی از تدریس در نظامیه بغداد

تاریخ فرهنگ ایران
دوره 2، شماره 1، فروردین 1404، صفحه 49-64    اصل مقاله (1.63 M)
نوع مقاله: مقاله پژوهشی Released under (CC BY-NC 4.0) license I Open Access I
شناسه دیجیتال (DOI): 10.22034/ihc.2025.19342
نویسنده
داود قاسم پور*
دکتری تاریخ، دانشگاه تبریز، تبریز، ایران
چکیده
یکی از مهم‏ترین برهه‏های زندگی امام محمد غزالی، اندیشمند ایرانی قرن پنجم و ششم هجری، رویگردانی او از تدریس در نظامیه بغداد است. شبکه مدارس نظامیه از جمله ساختارهای منسجم آموزشی بودند که توسط خواجه نظام‏الملک توسی، وزیر دوره سلجوقی بنیان نهاد شد و نقش مهمی در حیات فرهنگی دوره سلجوقی ایفا کرد. در این میان نظامیه بغداد در مرکز خلافت اسلامی، از مهم‏ترین نظامیه و نیز مدارس وقت بود و اهمیت زیادی در ساختار مذهبی و سیاسی اواخر قرن پنجم و سراسر قرن ششم داشت. در آن زمان، تبلیغات دامنه‏دار فاطمین مصر و اعزام داعیان پرشمار اسماعیلی به شهرهای مختلف از یک‌سو و تشکیل حکومتی اسماعیلی به رهبری حسن صباح در الموت از سویی دیگر، اقتدار خلافت عباسی را به چالش کشیده بودند و امام محمد غزالی در چنین زمانه‏ای از سوی خواجه نظام‏الملک به سمت مدرسی نظامیه منصوب بغداد شد و به‌عنوان فقیهی منتسب به دستگاه خلافت و سلطنت، به تئوری‏پردازی و نظرورزی در حوزه‏های مختلف دانش و نیز مقابله با تبلیغات دامنه‏دار اسماعیلیان علیه خلافت پرداخت. غزالی پس از چهار سال حضور در آن سمت، نظامیه بغداد را ترک کرد و تصمیم گرفت دیگر در هیچ مدرسه‏ای تدریس نکند. درباره چرایی این اقدام، دیدگاه‏ها و اظهارنظرهای زیادی صورت گرفته است و برخی از پژوهشگران، حالات روحی غزالی و برخی دیگر گرایش او به تصوف را دلیل اتخاذ چنین تصمیمی بیان کرده‏اند و برخی دیگر، عوامل سیاسی را در این زمینه مؤثر می‏دانند. در این مقاله به روش توصیفی- تحلیلی و با استفاده از اسناد و منابع کتابخانه‏ای، تلاش کرده‏ایم به واکاوی ابعاد این تصمیم بپردازیم.
کلیدواژه‌ها
غزالی؛ دوره سلجوقی؛ نظامیه؛ ترک مدرسه؛ عوامل و زمینه‏ ها
مراجع
منابع فارسی و عربی

  1. آهنچی، آذر (1377-1378)، «تاثیر فرهنگی غزالی در بغداد و مسیر تفکر وی از تهافت الفلاسفه تا احیاء علوم الدین»، مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، شماره 148-149، زمستان 1377 و بهار 1378.
  2. ابراهیمی دینانی، غلامحسین(1370)، منطق و معرفت در نظر غزالی، تهران، امیرکبیر.
  3. ابن‌اثیر جزری، ابوالحسن عزالدین(1371)، تاریخ کامل بزرگ اسلام و ایران، ترجمه عباس خلیلی و ابوالقاسم حالت، تهران، موسسه مطبوعات علمی.
  4. ابن‌بطوطه(1376)، سفرنامه ابن‌بطوطه، ترجمه محمدعلی موحد، تهران، سپهر نقش.
  5. ابن‌جوزی، ابوالفرج(1412ه.ق/1992م)، المنتظم فی تاریخ الملوک و الامم، تصحیح: محمد عبدالقادر عطا و مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت، دارالکتب العلمیه.
  6. ابن‌خلدون(1363)، تاریخ ابن‌خلدون،ترجمه عبدالمحمد آیتی، تهران، موسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی وابسته به وزارت فرهنگ و آموزش عالی.
  7. ابن‌خلکان، شمس‌الدین احمدبن محمدبن ابی‌بکر(بی‌تا)، وفیات الاعیان و انباء ابناء الزمان، تصحیح: احسان عباس، بیروت، دار صادر.
  8. اخبار سلاجقه روم(1350)، به اهتمام محمدجواد مشکور، تهران، کتابفروشی تهران.
  9. بنداری، فتح بن علی(2536)، تاریخ سلسله سلجوقی، ترجمه محمدحسین جلیلی، تهران، بنیاد فرهنگ ایران.
  10. بویل، جان اندرو(1389)، تاریخ ایران کمبریج(جلد پنجم: از آمدن سلجوقیان تا فروپاشی ایلخانان)، ترجمه حسن انوشته، تهران، امیرکبیر.
  11. پطروشفسکی، ایلیاد پاولویچ(1374)، اسلام در ایران، ترجمه کریم کشاورز، تهران، پیام.
  12. تاجیک، محمدرضا(1390) صوفی شالوده‌شکن؛ غزالی و واسازی عارفانه‌ی متن، پژوهشنامه علوم سیاسی، سال هفتم، شماره اول، زمستان.
  13. تاریخ آل‌سلجوقی در آناتولی(1377)، تصحیح: نادره جلالی، تهران، میراث مکتوب.
  14. حسینی، صدرالدین ابوالحسن علی بن ناصر بن علی (1380)، زبده التواریخ یا اخبار الامرا و الملوک السلجوقیه، ترجمه: رمضان علی روح اللهی، مصحح: محمد نورالدین، تهران، نشر ایل شاهسون بغدادی.
  15. راوندی، محمدبن علی بن سلیمان(1364)، راحه الصدور و آیه السرور، تصحیح محمد اقبال، به کوشش مجتبی مینوی، تهران، امیرکبیر.
  16. زرین‌کوب، عبدالحسین (1353)، فرار از مدرسه، تهران، انجمن آثار ملی.
  17. ساکت، محمدحسین (1381)، «غزالی: دگراندیشی و دگراندیشان»، نامه انجمن، شماره 5،‌ بهار 1381.
  18. سعاده، صفیه(1988)، من تاریخ بغداد الاجتماعی؛ تطور منصب قاضی القضاه فی الفترتین البویهیه و السلجوقیه، دار امواج.
  19. سمرقندی، دولتشاه بن بختیشاه(1318ه.ق/1900م)، تذکره دولتشاه، تصحیح ادوارد براون، لیدن هلند، مطبعه‌ی بریل.
  20. شبلی نعمانی، (1386)، تاریخ علم کلام، ترجمه سیدمحمدتقی فخر داعلی گیلانی، تهران، اساطیر.
  21. غزالی، ابوحامد محمد(1333)، مکاتیب فارسی غزالی یا فضائل الانام من رسائل حجه الاسلام، تدوین یکی از منسوبان غزالی، به اهتمام عباس اقبال، تهران، کتابفروشی سینا.
  22. فارسی، عبدالغافر(1384)، المختصر من کتاب السیاق لتاریخ نیسابور، تصحیح: محمدکاظم محمودی، تهران، میراث مکتوب.
  23. قاسم پور، داود (1401)، جریان‏های فکری در دوره سلجوقی، قم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
  24. قوام، ابوالقاسم و درپر، مریم(1390)، «سبک‌شناسی لایه‌ای: توصیف و تبیین بافتمند سبک نامه‌ی شماره یک غزالی»، فصلنامه تخصصی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)، سال چهارم، شماره دوم، شمارة پیاپی، تابستان.
  25. کسایی، نورالله(1363)، مدارس نظامیه و تاثیرات علمی و اجتماعی آن، تهران، امیرکبیر.
  26. گرجی، ابوالقاسم(163)، «آراء غزالی در اصول فقه»، نشریه معارف، شماره 3، آذر-اسفند.
  27. مجمل التواریخ و القصص(1378ش/2000م)، تصحیح نجم‌الدین سیف آبادی، آلمان، دمونده نیکارهوزن.
  28. مستوفی، حمدالله، تاریخ گزیده(1364)، تصحیح عبدالحسین نوایی، تهران، امیرکبیر.
  29. وات، مونتگمری(1347)، امام محمد غزالی متفکر بزرگ مسلمان، ترجمه‌ی محمود اصفهانی‌زاده، تبریز، اداره کل آموزش و پرورش.
  30. همایی، جلال‌الدین (بی‏تا)، غزالی نامه، تهران، کتابفروشی فروغی.
  31. همدانی، رشیدالدین فضل الله (1386)، جامع التواریخ(تاریخ آل‌سلجوق)، تصحیح محمد روشن، تهران، مرکز پژوهشی میراث مکتوب.
  32. وات، ‌مونتگمری (1385)، «زندگانی و اندیشه ابوحامد غزالی»، ترجمه پرویز دلیرپور، مجله کلام اسلامی، شماره 57، بهار 1385.
 

 

منابع لاتین

  1. Albertini, Tamara (2005), Crisis and Certainty of Knowledge in Al-Ghazālī (1058-1111) and Descartes (1596-1650), Philosophy East and West, Vol. 55, No. 1, Jan.
  2. Levy, Reuben(1982) :The Nizamiya Madrasa at Baghdad: Journal of the Royal Asiatic Society of Great Britain and Ireland, No. 2. Apr.
  3. MacDonald, Duncan B. (1988), The Life of al-Ghazzālī, with Especial Reference to His Religious Experiences and Opinions ,Journal of the American Oriental Society, Vol. 20
  4. Makdisi, George(1961), Muslim Institutions of Learning in Eleventh-Century Baghdad,  Bulletin of the School of Oriental and African Studies, University of London, Vol. 24, No. 1.
  5. Anvari, H. (2002). Sokhan Comprehensive Dictionary. Tehran: Sokhan [In Persian]
  6. Atkins, B.T.S. & Rundell, M. (2008). The Oxford Guide to Practical Lexicography. Oxford: Oxford University Press
  7. Bordoli, J. M., E. Cuevas and P. Chacon. 1994. The role of soil organic matter in corn (Zea mays L) yield. Plant Science, 15(3):27-35. (Journal)
  8. Mahfoozi, S. And S.H. Sasani. 2009. Vernalization requirement of some wheat and barley genotypes and relationship with expression of cold tolerance under field and controlled condition. Iranian Journal of Field Crop Science, 39(1):113-126. (In Persian with English abstract)
  9. Kafi, M., M. Lahouti, A. Zand, H.R. Sharifi and M. Gholdani. 1999. Plant Physiology. Jahade- e-Daneshghahi Mashhad Press (In Persian)
آوانگاری منابع فارسی

  1. Āhančī, Āzar. (1377–1378). “Taʾthīr-e Farhangī-ye Ghazālī dar Baghdād va Masīr-e Tafakkor-e Vī az Tahāfut al-Falāsifa tā Iḥyāʾ ʿUlūm al-Dīn.” Majalla-ye Dāneshkade-ye Adabiyyāt va ʿOlūm-e Ensānī-ye Dāneshgāh-e Tehrān, Nos. 148–149.
  2. Ebrāhīmī Dīnānī, Gholām-Ḥosayn. (1370). Manṭeq va Maʿrefat dar Naẓar-e Ghazālī. Tehran: Amīr Kabīr.
  3. Ibn al-Athīr al-Jazarī, Abū al-Ḥasan ʿIzz al-Dīn. (1371). Tārīkh-e Kāmil-e Bozorg-e Eslām va Īrān. Trans. ʿAbbās Khalīlī & Abū al-Qāsem Ḥālat. Tehran: Moʾassese-ye Maṭbūʿāt-e ʿElmī.
  4. Ibn Baṭṭūṭa. (1376). Safar-nāmeh-ye Ibn Baṭṭūṭa. Trans. Moḥammad-ʿAlī Movaḥḥed. Tehran: Sepehr-e Naqsh.
  5. Ibn al-Jawzī, Abū al-Faraj. (1412 AH / 1992). Al-Muntaẓam fī Tārīkh al-Mulūk wa al-Umam. Ed. Moḥammad ʿAbd al-Qāder ʿAṭā & Moṣṭafā ʿAbd al-Qāder ʿAṭā. Beirut: Dār al-Kutub al-ʿIlmiyya.
  6. Ibn Khaldūn. (1363). Tārīkh-e Ibn Khaldūn. Trans. ʿAbd al-Moḥammad Āyatī. Tehran: Moʾassese-ye Moṭāleʿāt va Taḥqīqāt-e Farhangī.
  7. Ibn Khallikān, Shams al-Dīn Aḥmad b. Muḥammad b. Abī Bakr. (n.d.). Wafayāt al-Aʿyān wa Anbāʾ Abnāʾ al-Zamān. Ed. Iḥsān ʿAbbās. Beirut: Dār Ṣāder.
  8. Akhbār-e Salājighe-ye Rūm. (1350). Ed. Moḥammad-Javād Mashkūr. Tehran: Ketābforūshī-ye Tehrān.
  9. Bandārī, Fatḥ b. ʿAlī. (2536). Tārīkh-e Selsele-ye Saljūqī. Trans. Moḥammad-Ḥosayn Jalīlī. Tehran: Bonyād-e Farhang-e Īrān.
  10. Boyle, John Andrew. (1389). The Cambridge History of Iran, Vol. V: From the Coming of the Seljuqs to the Collapse of the Ilkhanate. Trans. Ḥasan Anūshteh. Tehran: Amīr Kabīr.
  11. Petruševskī, Ilya Pavlovich. (1374). Eslām dar Īrān. Trans. Karīm Keshāvarz. Tehran: Payām.
  12. Tājīk, Moḥammad-Reżā. (1390). Ṣūfī-ye Shālūdeh-shekan; Ghazālī va Vāsāzī-ye ʿĀrefāne-ye Matn. Pazhūhesh-nāmeh-ye ʿOlūm-e Sīyāsī, 7(1).
  13. Tārīkh-e Āl-e Saljūqī dar Ānāṭūlī. (1377). Ed. Nādera Jalālī. Tehran: Mīrāth-e Maktūb.
  14. Ḥosaynī, Ṣadr al-Dīn Abū al-Ḥasan ʿAlī b. Nāṣer b. ʿAlī. (1380). Zobdat al-Tavārīkh yā Akhbār al-Umārāʾ wa al-Mulūk al-Saljūqiyya. Trans. Ramażān-ʿAlī Rūḥollāhī. Tehran: Nashr-e Īl-Shāhsavān.
  15. Rāvandī, Moḥammad b. ʿAlī b. Solaymān. (1364). Rāḥat al-Ṣodūr va Āyat al-Sorūr. Ed. Moḥammad Eqbāl; by Mojtabā Mīnovī. Tehran: Amīr Kabīr.
  16. Zarrīn-Kūb, ʿAbd al-Ḥosayn. (1353). Farār az Madreseh. Tehran: Anjoman-e Āthār-e Mellī.
  17. Sāket, Moḥammad-Ḥosayn. (1381). “Ghazālī: Degarandīshī va Degarandīshān.” Nāmeh-ye Anjoman, No. 5.
  18. Saʿāda, Ṣafiyya. (1988). Min Tārīkh Baghdād al-Ijtimāʿī. Dār Amwāj.
  19. Samarqandī, Dawlatshāh b. Bakhtīshāh. (1318 AH / 1900). Tadhkirat-e Dawlatshāh. Ed. Edward Browne. Leiden: Brill.
  20. Shiblī Nuʿmānī. (1386). Tārīkh-e ʿElm-e Kalām. Trans. Seyyed Moḥammad-Taqī Fakhr-Dāʿī Gīlānī. Tehran: Asāṭīr.
  21. Ghazālī, Abū Ḥāmid Moḥammad. (1333). Makātīb-e Fārsī-ye Ghazālī. Ed. ʿAbbās Eqbāl. Tehran: Ketābforūshī-ye Sīnā.
  22. Fārsī, ʿAbd al-Ghāfer. (1384). Al-Mukhtaṣar min Kitāb al-Siyāq li-Tārīkh Nīshābūr. Ed. Moḥammad Kāẓem Maḥmūdī. Tehran: Mīrāth-e Maktūb.
  23. Qāsempūr, Dāvūd. (1401). Jarīān-hā-ye Fekrī dar Dore-ye Saljūqī. Qom: Pazhūheshgāh-e Ḥowzeh va Dāneshgāh.
  24. Qavām, Abū al-Qāsem & Draper, Maryam. (1390). “Sabk-shenāsī-ye Lāyeʾī….” Faṣl-nāmeh-ye Sabk-shenāsī-ye Naẓm va Nathr-e Fārsī, 4(2).
  25. Kasāʾī, Nūr-Allāh. (1363). Madāres-e Neẓāmiyya va Taʾthīrāt-e ʿElmī va Ejtemāʿī-ye Ān. Tehran: Amīr Kabīr.
  26. Gorjī, Abū al-Qāsem. (1363). “Ārāʾ-ye Ghazālī dar Uṣūl-e Fiqh.” Nashriye-ye Maʿāref, No. 3.
  27. Mojmal al-Tavārīkh wa al-Qeṣaṣ. (1378 SH / 2000). Ed. Najm al-Dīn Seyf-Ābādī. Germany: Demonde Nikarehūzen.
  28. Mostowfī, Ḥamd-Allāh. (1364). Tārīkh-e Gozīdeh. Ed. ʿAbd al-Ḥosayn Navāʾī. Tehran: Amīr Kabīr.
  29. Watt, Montgomery. (1347). Emām Moḥammad Ghazālī, Motafakker-e Bozorg-e Mosalmān. Trans. Maḥmūd Eṣfahānī-zādeh. Tabriz.
  30. Homāyī, Jalāl al-Dīn. (n.d.). Ghazālī-nāmeh. Tehran: Ketābforūshī-ye Forūghī.
  31. Hamadānī, Rashīd al-Dīn Fażl-Allāh. (1386). Jāmeʿ al-Tavārīkh (Tārīkh-e Āl-e Saljūq). Ed. Moḥammad Rowshan. Tehran: Mīrāth-e Maktūb.
  32. Watt, Montgomery. (1385). “Zendegānī va Andīshe-ye Abū Ḥāmid Ghazālī.” Trans. Parvīz Dalīrpūr. Majalla-ye Kalām-e Eslāmī, No. 57.

 

 

 

آمار
تعداد مشاهده مقاله: 369
تعداد دریافت فایل اصل مقاله: 243


سامانه مدیریت نشریات علمی. قدرت گرفته از سیناوب