اجتماع پذیری فضاهای شهری در مواجهه با پاندمی کرونا در منطقه یک شهر مشهد

دریافت‏های نظری: همانطور که اشاره شد موضوع کرونا و فضای عمومی، از جمله موضوعات مهم و بکر در حوزه تحقیقات و پژوهش است. برخی از ابعاد اجتماع پذیری فضاهای عمومی در دوران کرونا در برخی مطالعات مورد توجه بوده است.

ارزیابی یافته های مطالعه حاضر در مقایسه با مطالعات دیگر نشان داد که کرونا شیوه استفاده و حضور در فضای عمومی را تغییر داده است که این موضوع را (Honey-Rosés, 2021) نیز در مطالعه خود تایید می کند. یافته های مطالعه نشان داد که کرونا افزایش نگرانی و ناامنی را در فضای عمومی بویژه در بین افراد مسن افزایش داده است که در راستای مطالعه افشانی و همکاران(1400) است. این درحالیست که مطالعه زمانی و همکاران(1400) بین سن و احساس ناامنی اجتماعی ناشی از شیوع کرونا رابطه معنی‌داری را تایید نمی کند. برحسب جنسیت نیز یافته های مطالعه بیانگر احساس ناامنی بیشتر مردان در فضای عمومی نسبت به زنان است که در راستای مطالعه زمانی و همکاران(1400) نیست.

تعطیلی و قرنطیه کردن فضاهای عمومی تاثیر مهمی بر کیفیت و کمیت نگاه و تصور ساکنین به فضای عمومی شهری داشته است که در راستای مطالعه ایمانی جاجرمی(1399) و (Askarizad & Safari, 2020) است. یافته ها بیانگر آن است که ذهنیت افراد نسبت به دیگران در فضای عمومی منفی شده است که این موضوع را حمیدی و صبوری(1399) نیز در مطالعه خود تایید می کنند. به شکلی دیگر (Jasiński, 2020) نیز در مطالعه خود به این موضوع اشاره می کند.

یافته های مطالعه نشان داد که با افزایش سطح تحصیلات، نگرانی در فضای عمومی افزایش می یابد که خلاف مطالعه افشانی و همکاران(1400) است.

باتوجه به ارزیابی صورت گرفته می توان نوآوری مطالعه را در توجه به موضوع واکسیناسیون و نقش آن در تصور ذهنی ساکنین در فضای عمومی شهر، توجه به متغیرهای زمینه ای در کیفیت اجتماع پذیری ساکنین در فضای عمومی در شرایط پاندمی، توجه به واکنشهای متفاوت زنان و مردان نسبت به حضور پذیری در فضاهای عمومی و جایگاه عناصر مهم محله در تصویر ذهنی ساکنین در قبل و بعد از کرونا است که می تواند دستمایه خوبی برای مطالعات آتی باشد.

پیامدهای کرونا و بطور کلی انواع پاندمیها بر فضای شهر و آینده آن از جمله مسائل مهم و قابل توجه است. کرونا نشان داد که موضوعات مهم و قابل توجهی در سیستم برنامه ریزی شهری می بایست مورد توجه قرار گیرد که تاکنون مغفول مانده است. برایند کلی از این وضعیت نشان دهنده شکل گیری نظم جدید و بینش نو در مواجهه با مسائل شهری است. از جمله این مسائل فضاهای عمومی شهری است که مدنیت شهر را اعتلا می بخشد. چرا که در صورت آسیب، در واقع این مدنیت شهر است که آسیب می پذیرد. این مطالعه نشان داد که کرونا سبب شده است فعالیت‌های اجتماعی در سطح منطقه کاهش یابد و حس تعلق به محله نیز کمتر شود و احساس ناامنی و ترس از تراکم جمعیت به وجود آید. در عین حال نتایج نشان داد که پس از واکسیناسیون، افراد احساس امنیت بیشتری در فضا دارند. به عبارتی در فضای عمومی حس امنیت مهم‌ترین ضربه را از کرونا دریافت کرده است. از یک‌سو شلوغی و مراوده با افراد دیگر همراه با ترس و دلهره بوده است و از سوی دیگر خالی‌شدن فضا نیز از حضور افراد، ترس و ناامنی را افزایش داده است.

در مجموع با توجه به سه موضوع 1)بیماریهای فراگیر، 2) اجتماع پذیری و  3)فضای شهری که محورهای اساسی در این مطالعه به شمار می آیند، می توان به شکلی از مثلث بحران دست یافت که کرونا با تأثیر بر فضای شهری و روابط انسانی و اجتماعی، ارتباط دوسویه انسان و محیط را تحت تأثیر قرار داده و باعث اثر بر کیفیت تاب‌آوری آن و تاثیر بر کیفیت‌های فضایی-محیطی شده است. تقابل موضوع کرونا و فضای عمومی، تاب آوری شهری را مطرح میکند. از سوی دیگر ارتباط بیماریهای فراگیر با اجتماع پذیری، موضوع فاصله اجتماعی را شکل می دهد. در نهایت از ارتباط اجتماع پذیری و فضاهای عمومی می توان به موضوع تعاملات و حضور در فضا را اشاره کرد.

از جمله چالش­هایی که اکثر فضاهای شهری در عصر مدرن، با آن مواجه شدند، تنزل جایگاه مؤثر بر حضور افراد در فضا می‏باشد حضورپذیری به معنای سهولت حضور در فضا برای شهروندان است(صدیقی و دیگران, 1395). در فرهنگ لغت روانشناسی اجتماعی؛ یک اجتماع، معرف مجموعه­ای از افراد است که در مجاورت یکدیگر زندگی می­کنند و دارای منافع، تمایلات و طرز فکر مشترک هستند (شایان‌مهر, 1379, ص. 39). دلبستگی افراد به عنوان بخشی از اجتماع به یکدیگر یا به مکان فیزیکی خود، یعنی حس تعلق به اجتماع است. یان‏گل، ویژگی حضورپذیری فضاهای شهری را با اصطلاح «شهر دعوت‌کننده» به کار می‌برد. او واژه‌هایی مانند اجتماع‏پذیری را با تأکید بر حضور مردم تعریف می‏کند و بار اجتماعی آن را مدنظر دارد (وحدت و سجادزاده, 1395, ص. 26). بنابراین اجتماع‌پذیری را می­توان مکانی باقابلیت­هایی به منظور گردهم‌آمدن، تعریف نمود. مجاورت می­تواند علت شروع رابطه اجتماعی باشد اما شرایط آن کافی نیست و میزانی از تجانس برای حفظ این روابط لازم است. بنابرگفته مونتگومری، مفهوم اجتماع­پذیری، به‌عنوان قابلیتی فضایی برای گردآمدن ترکیبی از اجتماع‌های انسانی در اشکال مختلفی از زندگی اجتماعی تبلور می‌یابد که در فضاهای شهری همچون واحد همسایگی، محله و ... به منصه ظهور می‌رسد (مظفر و دیگران، 1391, ص. 33).

   اجتماع‌پذیری فضاهای شهری می­تواند در شکل­گیری تعاملات سازنده اجتماعی و مشارکت‌های شهروندی مهم واقع شود. در این میان محله‌های شهری ازجمله کانون‌های خرد و ملموس شکل‌گیری هویت‌های فرهنگی و تعلق اجتماعی هستند که در آنها کیفیت واحد فیزیکی منطبق با رفتارهای اجتماعی است. فضای عمومی در سطح محلات باید بتواند فرصت تعاملات اجتماعی را فراهم کرده و بدین ترتیب حس انسجام محلی را ایجاد کند (مدنی‌پور, 1392, ص. 166). فضاهای محلی و هویت اجتماعی آن به لحاظ اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و فضایی، سوژه منحصربه‌فردی برای سیاستگزاری شهری درزمینه‌ی مشارکت شهروندی است (رضوانی, 1395, ص. 51). با توجه به اهمیت موضوع؛ با اینحال با شیوع کرونا(به شکل خاص) و پاندمیها (به طور عام)، اجتماع پذیری فضاهای شهری، بیشترین آسیب را دریافت کرده است.

پاندمی کرونا تمامی ویژگی­های اجتماعی-اقتصادی و فرهنگی را متأثر و سبب کاهش مراودات انسانی شده است. درچنین شرایطی رابطه دوسویه‌ی انسان با فضا دگرگون و مختل شده و گویی ذهنیت و انتظار ساکنان شهر از فضا تغییر یافته است (مطالبی, 1396).

با بررسی اجتماع‌پذیری فضای شهری در شرایط پاندیمیها می‌توان دریافت که در جهت کاهش تأثیرات بحران و افزایش تاب‌آوری شهری چه راهکارهایی در جهت مقابله با بحران‌های آتی و کنترل بحران موجود وجود دارد.

تاب‌آوری کروناییِ شهری، یک مفهوم جدید در مطالعات شهری است که نیازمند مدیریت و برنامه‌ریزی واحد می‌باشد چرا که سلامت تمامی افراد را  به خطر می‌اندازد(حاجی آقایی،1399).

شهر مشهد به عنوان دومین کلانشهر ایران با وسعت 300 کیلومتر مربع و جمعیت 3 میلیون نفری، شرایط متفاوتی را از نظر ویژگی-های کالبدی، اقتصادی و اجتماعی نشان می‌دهد (Shahnoshi, 2007, p. 566). به گونه‌ای که می‌توان خوشه‌های متفاوتی از ویژگی‌های یادشده را در پهنه فضایی این شهر به نظاره نشست. این ویژگی‌ها می‌تواند تصاویر گوناگونی از اجتماع‌پذیری فضا را نشان دهد. علاوه بر این شیوع کرونا، مزید بر علت شده است تا فضاهای شهری، واکنش‌های مختلفی را جهت اجتماع‏پذیری از خود نشان دهند. از جمله تعطیلی فعالیت‌ها و فضای عمومی و کنترل شدید عبور و مرور درون شهری. در میان مناطق13گانه شهر مشهد، منطقه یک، نمونه‌ای ویژه از شرایط اجتماعی-اقتصادی و کالبدی است. این منطقه با 167 هزار نفر جمعیت در سال 1395 از جمله مناطق با سطح توسعه بالا، در شهر مشهد است (آمارنامه شهر مشهد, 1398). 29% از فضای این منطقه را عرصه فضاهای عمومی به خود اختصاص می‌دهد. از سوی دیگر بخشی از این محدوده را محلات با سطح بالای ویژگی­های اقتصادی و کالبدی پوشش می‌دهند. درحالی‌که برخی محلات و محدوده‌های دیگر همچون محله آبکوه و محدوده‌های پیرامونی آن شرایط مطلوبی ندارند. چنین تفاوت­هایی در مقیاس منطقه‏ای می‌تواند شرایط متفاوتی از اجتماع‌پذیری فضاهای شهری را نیز به نمایش بگذارد. بر این اساس مطالعه پیش‌رو به دنبال آن است تا ضمن ارزیابی جامعی از فضاهای شهری در این محدوده، وضعیت این فضاها و اجتماع‌پذیری آن‌ها را در شرایط بیماری‌های فراگیر، ارزیابی کند و نشان دهد که شاخص‌های اجتماع پذیری در این محدوده دارای چه وضعیتی هستند و کرونا سبب چه تغییراتی در نگرش ساکنین به فضاهای عمومی و اجتماع پذیری فضا شده است؟ از دیگرسو آیا ویژگیهای زمینه‏ای افراد همچون ویژگیهای اکتسابی(سطح تحصیلات و وضعیت تاهل) و غیراکتسابی(سن و جنسیت)، در کیفیت و نحوه واکنش آنها در فضاهای عمومی اثرگذار است؟ از بررسی این موضوعات و ترکیب آنها با یکدیگر، مطالعه حاضر تلاش دارد نسبت به تدوین وضعیت اجتماع پذیری فضاهای عمومی در این محدوده اقدام کند. این موضوع می‏تواند، کمک شایانی برای چالشهای فراروی فضاهای عمومی و اجتماع پذیری آنها در پاندمی‏ها باشد.