بررسی پیشران ها و عوامل موثر بر ارتقاء تعاملات اجتماعی در فضاهای عمومی شهری (نمونه مطالعاتی: منطقه 10 شهرداری تهران)

این مطالعه با هدف بررسی عوامل موثر بر ارتقاء تعاملات اجتماعی و شناسایی پیشران های کلیدی موثر بر آنها در فضاهای عمومی شهری (نمونه مطالعاتی: منطقه 10 شهرداری تهران) با استفاده از روش تحلیل اثرات متقابل انجام شده است. در بررسی پیشینه تحقیق و همچنین بررسی مطالعات انجام شده در زمینه تعاملات اجتماعی آن چه که بسیار به چشم می خورد بررسی عوامل موثر بر تعاملات اجتماعی در فضاهای شهری مطلوب و همچنین موجود است و بررسی این عوامل و پیشران های موثر بر آن در فضاهایی مانند منطقه 10 شهرداری تهران که اساسا با مشکلات عدیده و فراوانی در زمینه فضاهای شهری دست و پنجه نرم می کنند و عملا فضای شهری مناسبی به شکل استاندارد در ان وجود ندارد، جالب توجه است که توجه به این امر از ویژگی­های این مطالعه می­باشد. به همین جهت در ابتدا با مرور مبانی نظری، شاخص های عام ارتقای تعاملات اجتماعی در فضاهای عمومی شهری استخراج و سپس بر مبنای نمونه مورد مطالعه خاص گردیدند. شاخص ها و عوامل خاص با استفاده از نرم افزار میک مک و روش تحلیل اثرات متقابل با توجه به نظرات کارشناسان و تکنیک دلفی امتیاز دهی شدند. دو شرط اصلی در تشخیص پیشران ها و عوامل کلیدی میزان اهمیت اثرگذاری و و برخورداری از عدم قطعیت می باشد. 10 عامل زمین بازی کودکان و مکان اوقات فراغت کودکان، مجموعه های تفریحی و اوقات فراغت، فضاهای مکث و نشستن، وجود افراد در گروه ها و رده های سنی و جنسی از جمله زنان، کودکان، سالمندان و افراد ناتوان و میزان پاسخگویی به حضور آنان، وجود مبلمان مناسب جهت نشستن و گفت و گو، دسترسی به مسیرهای پیاده و دوچرخه، وجود کاربری ها و فعالیت های متنوع شبانه روزی، خاطره انگیزی و تجربه های به یاد ماندنی، وجود دسترسی و امکانات و مبلمان مخصوص پیاده، توجه به اقلیم امکان استراحت و آسایش، از بیشترین اهمیت در تاثیرگذاری و عدم قطعیت برخودار می باشند که می توان آن ها را مهم ترین عوامل و یا پیشران های کلیدی در ارتقای تعاملات اجتماعی در فضاهای شهری منطقه 10 شهر تهران دانست چرا که دارای تاثیرات دوگانه یعنی تاثیرگذاری و تاثیرپذیری همزمان می باشند. سایر عوامل و پیشران ها نیز همانگونه که اشاره شد در سه دسته مستقل، تاثیرگذار و تاثیر پذیر قرار دارند و می توان گفت در سیستم کمترین اهمیت مربوط به متغیرهای مستقل است چرا که تغییر در آنان موجب تغییر در سایر عوامل سیستم نمی گردد.

با بررسی های میدانی و مصاحبه ها می توان نتیجه گرفت یکی از اصلی ترین دلایل حضور زنان و کودکان در فضاهای عمومی وجود تسهیلات و امکانات بازی کودکان از جمله زمین های بازی، شهربازی، زمین های ورزشی و .. می باشد که به طور مثال می توان به بوستان های سطح ناحیه ای و منطقه ای، 22 بهمن و رضوان اشاره کرد که با توجه به شهربازی های موجود برای کودکان در ساعت های مختلفی از شبانه روز حضور کودکان، زنان و خانواده ها در آن نشان دهنده اهمیت این مورد است. از عوامل مهم و تاثیرگذار دیگر اختلاط کاربری می باشد که با توجه به اینکه بیشتر فضاهای عمومی منطقه 10 شهرداری تهران بوستان ها و پارک های عمومی می باشند، در داخل این فضاها اختلاط کاربری زیادی دیده نمی شود و بیشتر کاربری های متنوع از جمله اغذیه فروشی ها، آبمیوه فروشی و بستنی فروشی ها در نواحی اطراف آن وجود دارند که این مورد برای راسته تجاری استثناء می باشد. اما با توجه به فعالیت های متنوعی که در این فضاهای عمومی خصوصا بوستان های ناحیه ای و منطقه ای، فضاهای مذهبی و راسته های تجاری انجام می شود می توان گفت که بسیاری از این فعالیت ها خود جاذب افراد و فعالیت های دیگر خواهند بود. وجود امکانات و مبلمان شهری و همچنین سطح آسایش اقلیمی در این فضاهای عمومی از جمله مبلمان و سایه اندازی مناسب جهت نشستن افراد خصوصا سالمندان، حضورپذیری آن ها را افزایش داده و فعالیت هایی از جمله فعالیت های ورزشی و تفریحی برای این قشر از افراد منجر به افزایش حضور پذیری آنان و به تبع آن افزایش نظارت و امنیت اجتماعی در محیط های عمومی می گردد که این عامل در سطح بوستان های واحد همسایگی بسیار پایین بوده و با توجه به امکانات، فعالیت ها و ویژگی های کالبدی، اقلیمی بوستان ها، حضور افراد در این مکان ها کم و نظارت اجتماعی نیز در آن ها پایین است.

در میان دسته بندی فضاهای عمومی موجود در منطقه 10 شهرداری تهران که عبارتند از بوستان واحد همسایگی، بوستان محله ای، بوستان ناحیه و منطقه ای، فضاهای مذهبی و راسته تجاری بالاترین امتیاز بر اساس شاخص های ارتقای تعاملات اجتماعی به ترتیب مربوط به بوستان های ناحیه و منطقه ای، راسته تجاری، بوستان محله ای، فضاهای مذهبی و بوستان های واحد همسایگی می باشد. در بوستان های ناحیه و منطقه ای به دلیل عوامل مختلفی از جمله فعالیت های متنوع تر، امکانات بازی و تفریحی و اوقات فراغت بیشتر، دسترسی به حمل و نقل عمومی، فضاهای مناسب جهت نشستن، گفتگو و فعالیت های اجتماعی، و همچنین آسایش اقلیمی که در این فضاها وجود دارد بیشتر مورد استفاده شهروندان قرار گرفته و در طول ساعت های بیشتری مورد توجه است در صورتی که در سایر دسته بندی ها این حضورپذیری در ساعت های مختلف شبانه روز بسیار کمتر بوده و بسیاری از این فضاها به دلایل اجتماعی، نظارتی، امنیتی در برخی از ساعت های شبانه روز کاملا بی استفاده می باشند و پاتوقی برای هنجارشکنان می باشند. هرچند که در این بوستان های سطح ناحیه و منطقه ای نیز مشکلاتی وجود دارد اما در مقایسه با سایر فضاهای این منطقه از وضعیت های بهتری برخوردارند. بوستان های واحد همسایگی این منطقه اما در بیشتر موارد دارای وضعیت نامطلوبی می باشند و کمترین امتیاز در مقایسه با سطوح دیگری از فضاهای عمومی را دارند. به طوری که بیشتر به گوشه های پرت و اضافه ای از فضاهای شهری که تبدیل به فضاهای عمومی شده اند، تبدیل شده اند، فعالیت های جاذب جمعیت در آن ها رخ نداده و دعوت کننده افراد مختلف از سنین و جنس های مختلف نیستند و فقط برای ساعات خاصی از روز و برای قشر خاصی مورد استفاده قرار می گیرند.

به طور کلی مسئله اصلی اغلب فضاهای عمومی منطقه 10 شهرداری تهران، آسیب‌های اجتماعی و کاهش امنیت اجتماعی زنان و کودکان به دنبال آن می‌باشد. این مسئله باعث شده تا فضاها در ساعات 19-22 مورد استفاده بیشتری قرار گیرد. قبل و بعد از زمان گفته شده خلوت بودن و وجود پرسه‌زنان، افراد موادفروش و معتادین منجر به ترک فضا توسط سایر افراد می‌شود. در ادامه همچنین باید گفت با توجه به این که شهروندان شکل دهنده تعاملات اجتماعی هستند و نیازهای متعددی دارند که پیش تر نیز عنوان شده است، باید گفت با وجود امکانات و طراحی های انجام گرفته، اما بسیاری از این فضاها برخوردار از همه شمولی اجتماعی نیستند؛ به طور مثال بسیاری از بوستان ها امکانات عبور و مرور افراد کم توان را ندارند یا شرایط اجتماعی موجود در برخی از فضاها که موجب تبدیل شدن به پاتوق افراد معتاد شده یا فضاها تبدیل به فضاهای مردانه شده اند، حضور زنان و کودکان به شدت کاهش داده است. در نهایت نیز باید گفت علاوه بر کمبود سرانه های فضای سبز و فضاهای عمومی موجود در این منطقه، به طوری که به طور مثال در ناحیه 3 تعداد بوستان ها کم و دارای مقیاس واحد همسایگی هستند و نیازمند فضاهای با کیفیت تر و بیشتر می باشند. امکانات و دسترسی به مسیر های پیاده و دوچرخه، ناهنجاری های اجتماعی و تک جنسیتی شدن فضا در برخی موارد، طراحی و نماسازی نسبتا ضعیف، عدم وجود کاربری ها و فعالیت های 24 ساعته از ضعف های فضاهای عمومی در این منطقه، علاوه بر کمبود سرانه های فضاهای سبز می باشند.

قابلیت جذب مردم توسط فضاهای عمومی سبب شده است تا از این گونه فضاها به عنوان ظرفی برای شکل گیری سرمایه اجتماعی یاد شود، همچنین ارتباط دو سویه فضاهای عمومی شهری و تعاملات اجتماعی انکار ناپذیر است و باید گفت که فضاهای عمومی منجر به شکل گیری تعاملات اجتماعی شده و نیز وجود تعاملات اجتماعی موجب موفقیت فضاهای عمومی می گردد، در همین راستا، مبنای این پژوهش که از نوع کاربردی با راهبرد توصیفی- پیمایشی و با استفاده از روش های کیفی و کمی می باشد؛ بررسی عوامل موثر بر ارتقای تعاملات اجتماعی و شناسایی پیشران های کلیدی موثر بر آن ها در فضاهای عمومی شهری منطقه 10 شهرداری تهران است که در آن مفاهیم مرتبط با فضاهای شهری و تعاملات اجتماعی بررسی شده و عوامل موثر بر ارتقای تعاملات اجتماعی در فضاهای عمومی در 4 بعد عملکرد و فعالیت، کیفیات کالبدی- فضایی، زیست محیطی و معنایی و در12مولفه و 60 شاخص طبقه بندی شده اند. این شاخص ها با توجه به نمونه موردی خاص شده و پس از آن با تکنیک دلفی و روش تحلیل اثرات متقابل و نرم افزار میک مک، 10 پیشران کلیدی زمین بازی و مکان اوقات فراغت کودکان، مجموعه های تفریحی و اوقات فراغت، فضاهای مکث و نشستن، وجود افراد در گروه ها و رده های سنی و جنسی مختلف و میزان پاسخگویی به حضور آنان، وجود مبلمان مناسب جهت نشستن و گفت و گو، دسترسی به مسیرهای پیاده و دوچرخه، وجود کاربری ها و فعالیت های متنوع شبانه روزی، خاطره انگیزی و تجربه های به یاد ماندنی، وجود دسترسی و امکانات و مبلمان مخصوص پیاده، توجه به اقلیم امکان استراحت و آسایش معرفی می گردند. پس از آن دسته های پنجگانه فضاهای عمومی منطقه؛ بوستان واحد همسایگی، بوستان محله ای، بوستان ناحیه و منطقه ای، فضاهای مذهبی و راسته تجاری طبق روش امتیازدهی لیکرت، امتیازدهی شده که میتوان گفت با وجود کمبود های کمی و کیفی موجود، اما بوستان های ناحیه و منطقه نسبت به سایر فضاهای شهری منطقه وضعیت بهتری در راستای ارتقای تعاملات اجتماعی دارند.