سنجش و ارزیابی پیامدهای ‌محیط‌زیستی رشد کالبدی شهر پیرانشهر

اکثر شهرهای ایران، در مراحل اولیه شکل‌گیری، با هدف استفاده از خاک‌های مرغوب به منظور زراعت، در میان اراضی مرغوب زراعی استقرار یافته اند و به مرور زمان همراه با گسترش روستاها و تبدیل آن ها به شهر و سپس توسعه شهرها، اراضی مرغوب زیر پیکر شهرها مدفون شده و فعالیت‌های زراعی ناگزیر به سمت اراضی نامرغوب عقب نشسته است. از دیدگاه محیط‌زیستی اراضی شهری و باغات شهری مانعی بر سر راه فرسایش خاک محسوب می‌شوند. یکی از کارکردهای مهم اکولوژیک اراضی کشاورزی شهرها، کاهش میزان آب‌های هرز و کنترل سیلاب‌هاست. با جذب آبهای سطحی و بهبود زهکشی، زمینه تغذیه بهتر منابع آب زیرزمینی فراهم می‌شود. ایجاد ساختمان، جاده، پل، راه آهن و... که جایگزین فضاهای سبز شهری می‌شوند باعث گرمتر شدن محیط شهری شده و شرایط محیط‌زیستی را برای ساکنان شهرها دشوار می‌سازد. مسلما کیفیت محیط زیست به عنوان بستر اصلی زیست جوامع انسانی، شرط اصلی در استمرار بقاء در نسل حاضر و آتی به شمار رفته و تخریب یا فرسایش آن به مثابه تهدید حیات اجتماعی شهر یا هر واحد زیستی دیگر خواهد بود و تبعاً پیامدهای آن نه در مقیاس نقطه بلکه در مقیاس منطقه ای متبلور می‌شود؛ بنابراین الگوهای توسعه شهری سازگار با محیط زیست مثل توسعه سنت‌گرای جدید، بوم شهر، شهر محدود یا مهار شهری، شهر فشرده، باید در دستور کار برنامه‌ریزان قرار گیرد و پایداری و انطباق هر چه بیشتر شهر با محیط زیست شهر و پیرامون آن در دستور کار قرار گیرد.

طبق نتایج حاصله مهمترین تحولات کاربری اراضی ناحیه شهری پیرانشهر را می‌توان کاهش اراضی کشاورزی و باغی و ساخت و سازهای مسکونی بر روی آنها دانست. عواملی چون رشد طبیعی جمعیت به همراه مهاجرت و تبدیل شدن شهر پیرانشهر به شهری تجاری – خدماتی و نظامی، چنین رشد شتابانی را به این شهر داده است که خود عاملی در جهت گسترش کالبدی سریع شهر بوده است. این شهر به جهت برخورداری از تزاید جمعیت و نیز تأثیرات متقابل فضایی و روابط عملکردی، همواره دگرگونی‌ها و تغییرات عمده‌ای را بر نواحی پیرامونی خود تحمیل کرده است که تخریب زمین‌های زراعی، نابودی فضاهای سبز و بالاخص تغییر کاربری اراضی حومه و نیز روستاهای حوزه نفوذ از جمله آن‌هاست.

افزایش بی‌رویه شهرها و رشد ناموزون آنها به دلیل رشد طبیعی جمعیت و مهاجرت‌های بی‌رویه، یکی از مشکلات اساسی شبکه شهری ایران است. شهرها به گونه‌های مختلفی از جمله توسعه درونی یا درون‌زا، توسعه شهری متصل یا پیوسته و توسعه شهری منفصل رشد می‌کنند. اما مسئله دارای اهمیت، چگونگی شکل‌گیری رشد و توسعه کالبدی و میزان و نحوه گسترش شهرهاست که پیامدهای اقتصادی – اجتماعی و به ویژه محیط‌زیستی گوناگونی را به همراه داشته است. هدف مقاله حاضر بررسی و تحلیل عوامل موثر بر گسترش کالبدی شهر پیرانشهر و پیامدهای محیط‌زیستی آن به منظور توسعه آتی شهر و کنترل و هدایت عوامل و نیروهای تعیین‌کننده آن می باشد. برای تجزیه و تحلیل داده‌ها از روش‌های تحلیل عاملی، تحلیل رگرسیون چند متغیره (با کاربرد نرم‌افزار SPSS)، و همچنین استفاده از تصاویر ماهواره‌ای لندست 8 و مدل کراس تب در سال‌های 1365 تا 1395 در دو دوره پانزده ساله برای شهر پیرانشهر انجام شد و با استفاده از تکنیک‌های پردازش تصاویر ماهواره‌ای و سیستم اطلاعات جغرافیایی مورد ارزیابی و تحلیل قرار گرفته‌اند. نتایج این مقاله نشان می دهد که مساحت ساخته شده شهر پیرانشهر از 144 هکتار در سال 1365 به 77/958 هکتار در سال 1395 رسیده است که نشان‌دهنده گسترش کالبدی 5/6 برابر برای این شهر است که این گسترش کالبدی نتیجه افزایش جمعیت (رشد طبیعی – مهاجرت) و تغییر کاربری اراضی (کشاورزی، باغات؛ اراضی بایر)، به اراضی ساخته شده شهری بوده است.