ارزیابی اهمیت-عملکرد شاخص‌های بازآفرینی شهری برپایه آسیب‌های حاصل از بافت‌های ناکارآمد ( مطالعه موردی شهر سقز )

تحقیق حاضر با هدف ارزیابی اهمیت و عملکرد شاخص های بازآفرینی شهری برپایه آسیب­های حاصل از بافت­های فرسوده شهر سقز صورت گرفته است و بر این اساس از روش کتابخانه‌ای و میدانی برای جمع‌آوری اطلاعات استفاده‌شده است. در این پژوهش در وهلۀ نخست به منظور نشان دادن توزیع بافت­های فرسوده و ناکارامد در سطح محلات شهر سقز از مدل کریجینگ در محیط GIS استفاده شد که یافته­ها نشان داد محلاتی که در شمال غربی و جنوب شرقی واقع شده­اند به صورت نامناسب و با آسیب پذیری و ناکارآمدی بالا در سطح محلات قرارگرفته­اند و در وهلۀ بعدی به منظور بررسی بررسی شدت اثر آسیب­های حاصل از بافت­های ناکارآمد شهر سقز در سطح محلات از مدل FMEA استفاده شد که از 31خطر مطرح شده  در قالب  10 اثر بالقوه؛6 اثر بالقوه (در وهله اول آسیب‌‌پذیری در برابر زلزله، ناتوانی پولی­–مالی، ضعف مدیریتی و در وهله بعدی افزایش ناهنجاری اجتماعی، کاهش تعلق خاطر و افزایش آلودگی) بالای 300  یعنی سطح خطر بارزی داشته­اند. که خود بیانگراین است که آسیب­های حاصل از بافت­های فرسوده و ناکارآمد در سطح جدی قرار داشته و نیاز به توجه و استفاده از رویکرد بازآفرینی را مطرح می­کند که به منظور کاهش آسیب­های مطرح شده لزوم توجه به شاخص­های بازآفرینی بیش از پیش مطرح می­شود که در نهایت اقدام به تحلیل اهمیت- عملکرد شاخص­های بازآفرینی شهر با استفاده از مدل IPA­شده است. این مدل چهار ربع دارد(تمرکز، ادامه روند، اتلاف منابع و اولویت پایین) در ربع اول(تمرکز): شاخص هایی که در این ناحیه قرارگرفته اند (تعقیب سیاست­های رشد شهری- بهبود تعلق مکانی- کاهش الودگی هوا- نظارت بر ساخت و ساز و کنترل بناها و کیفیت ابنیه- ساماندهی معابر کم عرض و دسترسی به شریان های اصلی- سازگاری کاربری ها- مدیریت یکپارچه شهری - اشتغال و درآمد- برآورده سازی نیازهای اساسی) اگرچه دارای اهمیت بالایی در بازآفرینی هستند ولی عملکرد پایینی توسط نهادهای مدیریتی داشته اند. در ربع دوم (بهبود مشارکت اجتماعی- بهبود مبلمان شهری- سرمایه گذاری در محله- خدمات رفاهی-تفریحی- خدمات ارتباطی- حمل و نقل- بهبود پیاده راه) بر لزوم ادامه روند تأکید دارد. ربع سوم (بهبود اعتماد اجتماعی-تعاملات) نشان می­دهد که صرف کردن هزینه­های زیادی موجود جهت شناسایی بافت های ناکارآمد و عمرآنها در بازآفرینی لازم نیست و ضرورتی برآن وجود ندارد. در نهایت ربع چهارم (ایجاد فضای مناسب پارکینگ - کاهش فضاهای بی دفاع شهری- ارزش زمین و مسکن- اجاره بها- امنیت در سطح افزایش نیروهای انتظامی- خدمات بهداشتی –درمانی- بهبود سیمای بصری- بهبود امکانات ورزشی) بیانگر این موضوع است که این عوامل منجر به اتلاف منابع می شوند. بعد از تعیین موقعیت شاخص های بازآفرینی بافت های ناکارآمد شهر سقز، لازم است وزن (OW) هریک از شاخص ها به دست آورده شود و آنها را نرمالیزه (SW) کرد، تا در نهایت اولویت های اول در بازآفرینی بافت های ناکارآمد شهر سقز مشخص گردند که در نهایت 6 شاخص مدیریت یکپارچه شهری، ساماندهی معابر کم عرض و دسترسی به شریان های اصلی، سازگاری کاربری­ها­، نظارت بر ساخت و ساز و کنترل بناها و کیفیت ابنیه، اشتغال و درآمد، سرمایه­گذاری در محله، بهبود مشارکت اجتماعی و بهبود تعلق مکانی به ترتیب در اولویت های اول بازآفرینی تشخیص داده شده اند. باتوجه به نتایج حاصل از مدل IPA لازم است که توجه به شاخص­های مدیریت یکپارچه شهری، ساماندهی معابر کم عرض و دسترسی به شریان های اصلی، سازگاری کاربری­ها­، نظارت بر ساخت و ساز و کنترل بناهاو کیفیت ابنیه، اشتغال و درآمد، سرمایه­گذاری در محله، بهبود مشارکت اجتماعی و بهبود تعلق مکانی به منظور کاهش آسیب­های بارز حاصل از بافت­های ناکارآمد در اولویت نخست قرار گیرند. در اهمیت شاخص­های مورد اشاره لازم به ذکر است که این بافت علیرغم فرسودگی و ناکارآمدی، هنوز برخی ظرفیت­ها و قابلیت­های خود را همچون پویایی و سرزندگی حفظ نموده که اگر این قابلیت­ها حفاظت و احیاء شوند، نیروی محرکه­ای در جهت توسعه شهری خواهد بود. که برای تسهیل در مدیریت و ساماندهی شهری و جلوگیری از دوباره­کاری­ها و موازی­کاری­ها، بین نهادهای مدیریت شهری و به منظور رسیدن به مدیریت یکپارچه شهری؛ بکارگیری رویکرد مشارکتی و تقاضا محور با حضور جمعیت ساکن در بافت­های ناکارآمد به منظور بازآفرینی شهری و جلوگیری از رویکردهای یک سویه بالا به پایین ضروری است. افزایش نقش ساکنین به ویژه ساکنین محلات6، 16، 17، 18 و 19 در امور محلات خود می­تواند در ایجاد تعادل و هماهنگی لازم نقش ارزنده ای را ایفا نماید و مشارکت­دهی آنها باعث افزایش تعلق مکانی، افزایش تعامل اجتماعی و افزایش تجربه و مهارت­های مشارکت­کنندگان می­گردد و مشارکت ساکنین همچنین می­تواند باعث شکوفایی فعالیت­های گردشگری در سطح این محلات شود. در همین  ارتباط می­توان بازخوردهایی چون، ایجاد فرصت­های شغلی، افزایش درآمد و منابع مالی، ایجاد انگیزه جهت سرمایه­گذاری، افزایش تعلق خاطر و متعاقباً بهسازی بهینه محیط را در پی داشته باشد.

همسو با نتایج این پژوهش، پژوهش­های دیگری نیز صورت گرفته است. پوراحمد و همکاران (1396)، با روش SWOT-QSPM بازآفرینی بافت های ناکارآمد منطقه 10 شهر تهران را مورد بررسی قرارداده و ضمن بررسی پایداری و ناپایداری منطقه، منطقه 10 تهران را به لحاظ شاخص­های بازآفرینی مورد تحلیل و بررسی قراردادند. عبدالهی و همکاران (1399) نیز با مشاهده قدمت زیاد ساختمان­های منطقه 4 تبریز و همچنین کیفیت ابنیه پایین، نفوذناپذیری و عرض معابر پایین، تراکم بالای ساختمانی و جمعیتی ناشی از ریزدانگی قطعات وضعیت نامناسب مسکن در منطقه 4 بر لزوم اجرای طرح­های بازآفرینی در این منطقه تأکید کردند. مطالعه این پژوهش و سایر پژوهش­های صورت گرفته، بیانگر گستردگی مطالعات صورت گرفته دربارۀ بازآفرینی بافت­های فرسوده و ناکارآمد شهری می­باشد. در اکثر تحقیقات صورت­گرفته، بازآفرینی بافت­های فرسوده و ناکارآمد در سطحی کلی و یا با درنظرگفتن محدوده­ای کوچک مورد بررسی قرارگفته­اند. در صورتی که باید بافت­های ناکارآمد در سطح محلات شهر مورد بررسی قرارگیرد تا ضمن شناسایی بافت­های ناکارآمد بتوان محلات نیازمند بازآفرینی را شناسایی کرد. در این پژوهش ضمن نشان دادن توزیع بافت های فرسوده و ناکارآمد در سطح محلات شهر سقز با استفاده از روش کریجینگ سعی شده است با استفاده از مدل FMEA آسیب­های بالقوه بافت­های ناکارآمد در سطح محلات شهر سقز نیز مورد بررسی قرار گیرد. در حالیکه در کمتر پژوهشی به استفاده از روش کریجینگ برای توزیع بافت­های ناکارامد و به استفاده از مدل FMEA به منظور بررسی آسیب­های حاصل از بافت­های ناکارآمد در سطح محلات توجه شده است و در این پژوهش باتوجه به اثرات بالقوه آسیب­پذیری بافت­های ناکارآمد در سطح محلات شهر سقز نیز  نیاز به بازآفرینی مطرح که در نهایت اقدام به تحلیل اهمیت- عملکرد شاخص­های بازآفرینی شهر با استفاده از مدل IPA­شده است. لازم به ذکر است در اکثر تحقیقات صورت گرفته تنها به شاخص­های باز آفرینی توجه و بر لزوم اهمیت و عملکرد شاخص­های بازآفرینی از دیدگاه مدیران شهری و کارشناسان توجه نشده است.

امروزه بافت­های فرسوده و ناکارآمد قسمت عمده­ای از بافت­های شهری را تشکیل داده­اند و با مشکلات و موانع ساختاری و عملکردی خاصی روبرو هستند که لازم است ضمن توجه به بازآفرینی بافت­های فرسوده و ناکارآمد، اهمیت/عملکرد شاخص­های بازآفرینی شهری نیز مورد بررسی قرار گیرند. در این چارچوب تحقیق حاضر با هدف ارزیابی اهمیت/عملکرد شاخص­های بازآفرینی شهری برپایه آسیب­های حاصل از بافت­های ناکارآمد  شهر سقز؛ ضمن شناسایی و مشخص­سازی بیشترین سطح خطر آسیب­های حاصل از بافت­های ناکارآمد به ارزیابی اهمیت/عملکرد شاخص­های بازآفرینی شهری نیز پرداخته است. نوع تحقیق حاضر ازنظر هدف کاربردی و ازنظر گرد­آوری داده توصیفی-تحلیلی بوده است و برای­جمع­آوری اطلاعات از روش میدانی – کتابخانه­ای استفاده شده است. در این پژوهش در وهلۀ نخست از ارزیابی ریسک امنیتی زیرساخت(مدل  FMEA)­،  جهت شناسایی آسیب های حاصل از بافت­های ناکارآمد شهر سقز، مشخص­سازی اولویت و تعیین عملگرها استفاده‌شده است و در وهلۀ بعدی از مدل IPA برای بررسی اهمیت/عملکرد شاخص­های بازآفرینی شهر سقز استفاده‌شده است. بررسی­های صورت گرفته در قالب مدل FMEA نشان داده است که از 31آسیب مطرح شده  در قالب  10 اثر بالقوه؛  6 اثر بالقوه (در وهله اول آسیب‌‌پذیری در برابر زلزله، ناتوانی پولی-­ مالی، ضعف مدیریتی و در وهله بعدی افزایش ناهنجاری اجتماعی، کاهش تعلق خاطر و افزایش آلودگی) سطح خطر بارزی دارند و نتایج حاصل از مدل IPA نشان داده است که بین اهمیت و عملکرد شاخص­های بازآفرینی بافت­های ناکارآمد شهر سقز سازگاری وجود نداشته است و لازم است که توجه به شاخص­های مدیریت یکپارچه شهری، ساماندهی معابر کم عرض و دسترسی به شریان­های اصلی، سازگاری کاربری­ها­، نظارت بر ساخت و ساز و کنترل بناهاو کیفیت ابنیه، اشتغال و درآمد، سرمایه­گذاری در محله، بهبود مشارکت اجتماعی و بهبود تعلق مکانی به منظور کاهش آسیب­های بارز حاصل از بافت­های ناکارامد در اولویت نخست قرار گیرند.