آمار
| تعداد نشریات | 44 |
| تعداد شماره‌ها | 1,303 |
| تعداد مقالات | 16,020 |
| تعداد مشاهده مقاله | 52,489,579 |
| تعداد دریافت فایل اصل مقاله | 15,217,062 |
خاک‌خواری و بازتاب آن در متون کهن فارسی و عربی | ||
| زبان و ادب فارسی (نشریه سابق دانشکده ادبیات دانشگاه تبریز) | ||
| مقاله 2، دوره 76، شماره 248، اسفند 1402، صفحه 27-46 اصل مقاله (755.23 K) | ||
| نوع مقاله: علمی- پژوهشی | ||
| شناسه دیجیتال (DOI): 10.22034/perlit.2024.58658.3577 | ||
| نویسنده | ||
| محمود ندیمی هرندی* | ||
| گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه پیام نور، تهران، ایران | ||
| چکیده | ||
| خاک‌خواری، یعنی عادت به خوردنِ خاک وگِل و نظایر آن، سابقۀ طولانی در سراسر جهان دارد. این پدیده در متون کهن فارسی و عربی نیز به صورت‌های مختلف انعکاس یافته است و طیف‌های گوناگونی از مردم، اعمّ از زاهدان و صوفیان، خلفا و پادشاهان و دولتمردان، فُقرا، زنان، کودکان، دیوانگان و عموم مردم به آن گرایش داشته‌اند. در این پژوهش به بررسیِ بازتابِ خاک‌خواری در متون نظم ونثر فارسی و عربی پرداخته‌ایم. این پژوهش را به روش توصیفی- تحلیلی انجام داده‌ایم و با شناساییِ منابعِ گوناگونی که در آنها اشاره‌ای به خاک‌خواری شده است و استناد به آنها به بررسی و تحلیل موضوع پرداخته‌ایم.چنان‌که از شواهد متون کهن برمی‌آید، خاک‌خواری، گذشته‌از جُنون، غالباً به‌سببِ فقر، زُهد و ورع، التذاذ و اعتیاد، و یا ویارِ زنانِ باردار بوده است. رواجِ امثالِ گوناگون در میانِ اقوامِ ایرانی با مضمونِ خاک‌خواری نشانگرِ میزانِ شیوع و همچنین دشواریِ ترکِ این عادت بوده است. جُز زاهدانِ قرونِ نخستین اسلام که خاک‌خواری را نوعی زهد و ورع و پرهیز از امور دنیوی و تقیّد به حلال‌خواری و کم‌آزاری می‌پنداشته‌اند، شاعران و نویسندگان اغلب برخورد منفی با این پدیده داشته‌اند وآن را از عادت‌های ناپسند و بیمارگونه شمرده‌اند و به خودداری از آن دعوت کرده‌اند. در متونِ طبّی خاک‌خواری را نوعی بیماری و مرض شناخته‌اند و راهکارهایی برای درمان آن ارائه داده‌اند. در متون اخلاقی گِل‌خواری را از جملۀ اَمراضِ نفس شمرده‌اند و گاه در تمثیل، به اعتیادِ گِل‌خواری اشاره کرده‌اند. در متونِ دینی نیز خاک‌خواری حرام شمرده شده است. | ||
| کلیدواژه‌ها | ||
| خاک‌خواری؛ گِل‌خواری؛ متون کهن فارسی و عربی | ||
| مراجع | ||
|
ابنابیالدُّنیا، عبدالله بن محمّد (۱۴۲۱ق/ ۲۰۰۰م). الجوع. تحقیق محمّدخیر رمضان یوسف، الطَّبعة الثَّانیة، بیروت: دار ابنحزم.
ابنابیالدُّنیا، عبدالله بن محمّد (۱۴۱۸ق/ ۱۹۹۷م). المُتَمَنّین. تحقیق محمّدخیر رمضان یوسف، بیروت: دار ابنحزم.
ابنابیالدُّنیا، عبدالله بن محمّد (۱۴۰۸ق/ ۱۹۸۸م). الورع. تحقیق و تعلیق أبیعبدالله محمّد بن حمد الحُمود، الکویت: الدار السَّلفیه.
ابنابیاُصَیبِعَه، ابوالعبّاس احمد بن القاسم (بیتا). عُیونُالأنباء فی طبقاتالأطباء. شرح و تحقیق نزار رضا، بیروت: دار مکتبة الحیاة.
ابنالجوزی، ابوالفرج عبدالرَّحمن بن علی (۱۴۲۱ق/ ۲۰۰۱م). تلبیس إبلیس. بیروت: دار الفکر.
ابنالجوزی، ابوالفرج عبدالرَّحمن بن علی (۱۳۸۱). تلبیس ابلیس. ترجمۀ علیرضا ذکاوتی قراگزلو، چاپ دوم، تهران: نشر دانشگاهی.
ابنالجوزی، ابوالفرج عبدالرَّحمن بن علی (۱۴۱۸ق/ ۱۹۹۷م). الموضوعات مِنَ الأحادیث المرفوعات. حَقَّقَ نُصوصَهُ و عَلَّقَ عَلَیه: نورالدّین بن شکری بن علی بویا جیلار، ریاض: مکتبة اضواء السَّلَف.
ابنحوقَل، ابوالقاسم محمّد (1939م). صورةالأرض، [القسم الثّانی]. تحقیق کِرامِرز، الطَّبعة الثَّانیة، لیدن: مطبعۀ بریل.
ابنسینا، حسین بن عبدالله (۱۳۹۹). دانشنامۀ علائی (الهیات). مقدّمه، حواشی و تصحیح محمّد معین، چاپ سوم، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
ابنقولویه قمی، جعفر بن محمّد (۱۳۵۶). کاملالزِّیارات. صحَّحَهُ و عَلَّقَ عَلَیه عبدالحسین الأمینی التبریزی، النَّجَف الأشرف: المطبعة المرتضویه.
ابوالفتوح رازی، حسین بن علی خزاعی (1389). رَوضُالجِنان و رَوحُالجَنان فی تفسیرالقرآن. به کوشش محمّدجعفر یاحقی و محمّدمهدی ناصح، چاپ چهارم، مشهد: انتشارات آستان قدس رضوی.
ابونُعَیم اصفهانی، احمد بن عبداللّه (۱۴۱۶ق/ ۱۹۹۶م) حلیةالأولیاء و طبقاتالأصفیاء. بیروت: دار الفکر.
اَخَوَینی بُخاری، ابوبکر ربیع بن احمد (۱۳۷۱). هدایةالمتعلّمین فی الطّب. به تصحیح جلال متینی، چاپ دوم، مشهد: انتشارات دانشگاه فردوسی.
الاصطخری، ابواسحاق ابراهیم بن محمّد (۱۹۲۷). مَسالکالمَمالک. تصحیح دخویه، لیدن: مطبعۀ بریل.
الاصطخری، ابواسحاق ابراهیم بن محمّد (۱۳۴۰). مسالک و ممالک. ترجمۀ فارسی از قرن پنجم یا ششم هجری، به کوشش ایرج افشار، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
الاصطخری، ابواسحاق ابراهیم بن محمّد (1373). ممالک و مسالک. ترجمۀ محمّد بن اسعد بن عبداللّه تستری، به کوشش ایرج افشار، تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار.
برقی، احمد بن محمّد بن خالد (1371ق). المحاسن. تحقیق جلالالدّین محدّث، الطَّبعة الثَّانیة، قم: دار الکتب الإسلامیة.
بوشنجی نابی، ابوالحسن بن هیثم (۱۳۸۴). قصصالانبیاء. ترجمۀ محمّد بن اسعد بن عبداللّه تستری، تصحیح و تحقیق سیّد عبّاس محمّدزاده، مشهد: انتشارات دانشگاه فردوسی.
بیرونی، ابوریحان (1370). الصَّیدَنَه فی الطِّب. به تصحیح و مقدّمۀ و تحشیۀ عبّاس زریاب خوئی، تهران: نشر دانشگاهی.
پولاک، یاکوب ادوارد (۱۴۰۰). سفرنامۀ پولاک (ایران و ایرانیان). ترجمۀ کیکاووس جهانداری، چاپ سوم، تهران: انتشارات خوارزمی.
ثعلبی نیشابوری، ابواسحاق احمد بن محمّد (۱۴۲۲ق/ ۲۰۰۲م). الکشف و البیان (تفسیر الثَّعلبی). دراسة و تحقیق ابیمحمّد بن عاشور، مراجعة و تدقیق نظیر السّاعدی، بیروت: دار احیاء التُّراث العربی.
جامی، نورالدّین عبدالرَّحمان (1382). نفحاتالأنس من حضراتالقدس. مقدّمه، تصحیح و تعلیقات محمود عابدی، چاپ چهارم، تهران: انتشارات اطّلاعات.
جُرجانی، سیّد اسماعیل (1388) الأغراضُالطِّبّیَّه و المباحثُ العَلائیَّه. تصحیح و تحقیق حسن تاجبخش، چاپ دوم، تهران: انتشارت دانشگاه تهران.
جُرجانی، سیّد اسماعیل (1369). خُفّی علائی. به کوشش علیاکبر ولایتی، محمود نجمآبادی، تهران: انتشارات اطّلاعات.
جُرجانی، سیّد اسماعیل (2535 [= 1355]). ذخیرۀ خوارزمشاهی (چاپ عکسی از روی نسخهای خطّی). به کوشش سعیدی سیرجانی، تهران: انتشارات بنیاد فرهنگ ایران.
حبیش تفلیسی، کمالالدّین ابوالفضل (1390). بیانُالطِّب. تصحیح و پژوهش حسین رضوی برقعی، تهران: نشر نی.
خاقانی، افضلالدّین بدیل بن علی (۱۳۶۲). منشآت. تصحیح و تحشیۀ محمّد روشن، چاپ دوم، تهران: انتشارات فرزان.
داراشکوه، شاهزاده محمد (۱۳۵۲). حسناتالعارفین. با تصحیحات و مقدّمۀ سیّد مخدوم رهین، تهران: انتشارات ویسمن.
دهخدا، علیاکبر (۱۳۷۷). لغتنامه. زیر نظر محمّد معین و جعفر شهیدی. چاپ دوم از دورۀ جدید. تهران: انتشاراتِ دانشگاه تهران.
ذوالفقاری، حسن (1392). فرهنگ بزرگ ضربالمثلهای فارسی. تهران: نشر علم.
ربیع (شاعری گمنام متخلّص به ~) (1390). علینامه. به تصحیح رضا بیات و ابوالفضل غلامی، چاپ دوم، تهران: انتشارات میراث مکتوب.
روزبِهان بَقلی شیرازی، ابونصر (1385). شرح شَطَحیّات. به تصحیح و مقدّمۀ هنری کوربن، ترجمۀ مقدّمه از محمّدعلی امیرمعزّی، چاپ پنجم، تهران: انتشارات طهوری- انجمن ایرانشناسی فرانسه در ایران.
سلماسی، مهدی (1373). «ابوهاشم جعفری»، دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی. تهران: انتشارات دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی، ج 6 ص 386-387.
سنائی غزنوی، مجدود بن آدم (1377). حدیقة‌الحقیقة و شریعة‌الطّریقة. تصحیح و تحشیۀ محمّدتقی مدرّس رضوی، چاپ پنجم، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
سنائی غزنوی، مجدود بن آدم، (1382). حدیقة‌الحقیقة و شریعة‌الطّریقة. به تصحیح و با مقدّمۀ مریم حسینی، تهران: نشر دانشگاهی.
الشِّعرانی، امام عبدالوهّاب (1426ق/ 2005م) الطَّبقات الکُبری. تحقیق و ضبط احمد عبدالرَّحیم السَّایح، قاهره: مکتبة الثّقافة الدّینیه.
شفیعی، سعید (1398). «شُرَیحِ بن حارث کِندی»، دانشنامۀ جهان اسلام. تهران: انتشارات بنیاد دائرة‌المعارف اسلامی، ج 27 ص ۶۷-۶۹.
شفیعی کدکنی، محمّدرضا (1398). توضیحات تذکرةالاولیاء. چاپ دوم، تهران: انتشارات سخن.
شهری، جعفر (1371). طهران قدیم. تهران: انتشارات معین.
عطّار نیشابوری، فریدالدّین (1398). تذکرةالاولیاء. به تصحیح محمّدرضا شفیعی کدکنی، چاپ دوم، تهران: انتشارات سخن.
عوفی، سدیدالدّین محمّد (۱۳۸۶). جوامع‌الحکایات و لوامع‌الرّوایات. با مقابله و تصحیح امیربانو مصفّا (کریمی) (جزء دوم از قسم دوم). تهران: انتشارات پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
عوفی، سدیدالدّین محمّد (1387). جوامع‌الحکایات و لوامع‌الرّوایات. با مقابله و تصحیح امیربانو مصفّا (کریمی) (جزء دوم از قسم اول). تهران: انتشارات پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
عوفی، سدیدالدّین محمّد (۱۳۳۶). لباب‌الألباب. به کوشش سعید نفیسی، تهران: کتابخانۀ ابنسینا.
قبادیانی، ناصر خسرو (1378). دیوان اشعار. به تصحیح مجتبی مینوی و مهدی محقّق، چاپ پنجم، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
قفطی، علی بن یوسف (1903م). تاریخ‌الحکما. تصحیح لیپرت، لایپزیگ: تئودور ویچر.
قلانسی نسفی، عبداللّه بن محمّد (۱۳۸۵). ارشاد. به تصحیح عارف نوشاهی، تهران: انتشارات میراث مکتوب.
قمی، عبّاس (1388). کلّیّات مفاتیحُ‌الجِنان. چاپ سیزدهم، اصفهان: انتشارات مهر ثامن الأئمّۀ.
کلینی، محمّد بن یعقوب (1428ق/ 2007م). الکافی. بیروت: منشورات الفجر.
گروه واژهگزینی (۱۳۹۶). مجموعه واژههای تغذیه. برگرفته از فرهنگ واژههای مصوّب فرهنگستان زبان و ادب فارسی ۱۳۷۶-۱۳۹۵، تهران: انتشارات فرهنگستان زبان و ادب فارسی.
گلشنی، عبدالکریم (۱۳۷۹). «پولاک»، دانشنامۀ جهان اسلام. تهران: انتشارات بنیاد دائرة‌المعارف اسلامی، ج ۵ ص ۸۰۵-۸۰۶.
لسترینج، گای (1390). جغرافیای تاریخی سرزمین خلافت شرقی. ترجمۀ محمود عرفان، چاپ هشتم، تهران: انتشارت علمی و فرهنگی.
ماسه، هانری (1391). معتقدات و آداب ایرانی (از عصر صفویه تا دورۀ پهلوی). ترجمۀ مهدی روشنضمیر، تهران: انتشارات شفیعی.
متینی، جلال (1371). مقدّمه بر هدایة المتعلّمین فی الطّب ←
مجلسی، محمّدباقر (۱۴۰۳ق). بحارالأنوار. تحقیق: إبراهیم میانجی و محمّدباقر بهبودی، الطَّبعة الثَّانیة، بیروت: دار إحیاء التُّراث العربی.
محقّق، مهدی (۱۳۴۷). «خاکِ نیشابور». مجلّۀ یغما، سال بیستویکم، شمارۀ ششم، شهریور، شمارۀ پیاپی ۲۴۰، ص 321- 323.
محقّق، مهدی (۱۳۵۲). «کتاب رازی دربارۀ گِلِ نیشابوری». مجلّۀ دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی مشهد، سال نهم، شمارۀ دوم، تابستان، شمارۀ پیاپی ۳۴، ص 308-327.
المروزی، ابوبکر احمد بن محمّد (۱۴۱۸ق/ ۱۹۹۷م). کتاب‌الورع. تحقیق سمیر بن أمین الزُّهَیری، ریاض: دار الصمیعی.
مسکویه، ابوعلی (۱۳۷۵). کیمیای سعادت (ترجمۀ فارسی طهارةالأعراق). ترجمۀ میرزا ابوطالب زنجانی، به تصحیح ابوالقاسم امامی، تهران: انتشارات میراث مکتوب با همکاری نشر قطره.
موفّق هروی، ابومنصور علی هروی (۱۳۸۹). الأبنیه عن حقائق‌الأدویه (روضةالأنس و منفعةالنَّفس). به تصحیح احمد بهمنیار، به کوشش حسین محبوبی اردکانی، چاپ دوم، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
مَلَطیوی، محمّد غازی (۱۳۸۳). روضةالعقول. به تصحیح و تحشیۀ محمّد روشن و ابوالقاسم جلیلپور، تهران: انتشارات فرهنگستان زبان و ادب فارسی.
مولوی، جلالالدّین محمّد (۱۳۸۴). فیه ما فیه. با تصحیحات و حواشی بدیعالزَّمان فروزانفر، چاپ دهم، تهران: انتشارات امیرکبیر.
مولوی، جلالالدّین محمّد (۱۳۶۳): کلّیات شمس یا دیوان کبیر. با تصحیحات و حواشی بدیعالزّمان فروزانفر، چاپ سوّم، تهران: انتشارات امیرکبیر.
مولوی، جلالالدّین محمّد (۱۳۷۵). مثنوی معنوی. به تصحیح رینولد الّین نیکلسون، [مجلّد اوّل: دفتر اوّل و دوم، ۱۹۲۵؛ مجلّد دوم: دفتر سوم و چهارم، 1929؛ مجلّد سوم: دفتر پنجم و ششم، 1933]، لیدن: مطبعۀ بریل، چاپ افست: تهران: انتشارات توس.
میبدی، ابوالفضل رشیدالدّین (1389). کشفُ‌الأسرار و عُدَّةالأبرار. به سعی و اهتمام علیاصغر حکمت، چاپ هشتم، تهران: انتشارات امیرکبیر.
نصیرالدّین طوسی، محمّد بن محمّد (1391). اخلاق ناصری. به تصحیح و توضیح مجتبی مینوی و علیرضا حیدری، چاپ هفتم، تهران: انتشارات خوارزمی.
نظامالملک طوسی، حسن بن علی (1398). سیرالملوک (سیاستنامه). مقدّمه، تصحیح و تعلیقات محمود عابدی، تهران: انتشارات فرهنگستان زبان و ادب فارسی با همکاری انتشارات سخن.
نفیسی، ابوتراب (1364). پژوهش در مبانیِ عقایدِ سنّتیِ پزشکیِ مردمِ ایران. اصفهان: انتشارات مشعل.اَخَوَینی بُخاری.
Reilly, C. & Jeya H. (2000). “Geophagia: why do humans consume soil?”, British Nutrition Foundation Nutrition Bulletin, 25(2), 141-144.
Sadeghzadeh, M., Khoshnevisasl, P. & Sadeghzadeh, S. (2017). “The relation between pica and iron deficiency in children in Zanjan, Islamic Republic of Iran: a case-control study”, Eastern Mediterranean Health Journal, 23(6), 404-407.
Traugott, Marianna T., Mitasha S., Des K. R. & Ruth, K. (2019). “Geophagy in India: a qualitative exploratory study on motivation and perception of female consumers”, Transactions of The Royal Society of Tropical Medicine and Hygiene, 113(3), 123-130.
| ||
|
آمار تعداد مشاهده مقاله: 219 تعداد دریافت فایل اصل مقاله: 208 |
||