تحلیل اهمیت- عملکرد شاخصهای طراحی شهری پایدار در رضایتمندی و وفاداری به مکان مورد پژوهش: بافت مرکزی کلانشهر تبریز

بر اساس تحلیل اهمیت- عملکرد، بیشترین تمرکز شاخص ها در نمونه مورد مطالعه، در ربع "کار خوب را ادامه دهید" واقع شده است. کمترین تمرکز شاخص ها در ربع " اتلاف منابع" است. شاخصهای مولفه اقتصادی از نظر عملکردی در بالاترین سطوح قرار گرفته است. در بعد اقتصادی، ساکنان به طور کلی تمایل به سرمایه گذاری در محل با وجود راسته ها و حوزه های فعال تجاری را با درجه اهمیت بالا ارزیابی کرده اند، اما از طرف دیگر، نیمی از پارامترهای اقتصادی در ربع‌های عملکرد پایین قرار گرفتند و دسترسی به خدمات عمومی شهری و کیفیت خدمات و تسهیلات زیرساختی در محدوده با اولویت بالا(ربع اول) قرار دارند. با وجود توسعه شهر تبریز و مطرح شدن آن بعنوان یکی از شهرهای اقتصادی و توسعه یافته در ایران، در آینده، شرایط اقتصادی شهر، به خصوص با توجه به هزینه زندگی، ممکن است بافت مرکزی تبریز، زندگی پایدار ساکنان خود را از نظر اقتصادی تامین نکند. در تبیین معیارهای ارزیابی شهر پایدار می­توان گفت، توسعه اقتصادی نیز ممکن است نشانه‌ای از رفاه شهری باشد. گرچه، مسائل اجتماعی و زیست‌محیطی که اغلب همراه با رشد شهری افزایش می‌یابند، مانند مقرون‌به‌صرفه بودن مسکن، آلودگی و تراکم ترافیک، می‌توانند کیفیت زندگی ساکنان را تحت تاثیر قرار دهند(Mouratidis, 2021: 4)، عواملی مانند هزینه زندگی، درآمد و فرصت‌های اشتغال نیز از شاخص‌های مهم رفاه اقتصادی ساکنان شهرها هستند(Al-Qawasmi et al, 2021: 3). از این رو، مدیران باید تدابیری را برای تسهیل بار مالی ساکنان شهر، مانند طرح‌های مسکن مقرون‌به‌صرفه، هزینه حمل و نقل، تعمیر و نگهداری، محله محوری، حمایت از مشاغل خانگی و کسب و کارهای خانوادگی برای اقشار نیازمند انجام دهد. افزایش بعد اجتماعی مکان همواره با تعامل دوسویه عرضه و تقاضا همراه بوده و سبب کاهش سطح و کیفیت مبنای اقتصادی و سکونت در شهرهایی با جمعیت زیاد شده است. از سوی دیگر عدم وجود یا عدم امکان تامین زیرساختهای خدمات عمومی ناگزیر فشار مضاعفی را از به ساکنان بافت­های مزبور تحمیل می­نماید. در محدوده مورد مطالعه و در بین شاخص­های مولفه محیطی، کنترل آلودگی هوا در بهترین سطح از اهمیت و عملکرد در میان کل شاخصها واقع شده است. در مطالعات قبلی،  کیفیت‌های محیطی مربوط به هوا، آب، صدا و زمین در شهر می‌توانند رفاه ساکنان شهری را تعیین کنند(Lapointe et al, 2021: 393, Lee et al, 2021: 3). در محدوده مورد مطالعه، قرار گیری در شریانهای اصلی شهر و انباشت کاربریهای مولد ترافیک در محدوده مرکزی امکان خدمات رسانی بهینه را سلب کرده است. در میان کل شاخص ها، شاخص حس تعلق در کمترین سطح از عملکرد واقع شده است. با توجه به بررسی میدانی، در سال­های اخیر میل به نوسازی بافت و در برخی موارد بازسازی­های شهری و تراکم فروشی وابسته به نظام اقتصادی سرمایه مبنا در مدیریت شهری باعث ناهمگونی اجتماعی و تغییرات در سبک زندگی و بروز عرف­های ناسازگار با هویت اجتماعی بافت­های مزبور شده است. تردد بیش از حد به بافت توسط مردم میل به توسعه فضاهای تجاری را در پی داشته و رفت و آمد کنترل نشده غریبه ها و کاهش نظارت اجتماعی را در پی داشته است. تبدیل خانه­های مجاور فضاهای تجاری به انبار کالا معضل دیگری است که بعد اجتماعی مکان را تهدید و امنیت اجتماعی آن را خدشه دار خواهد کرد. در نمونه مورد مطالعه، بالاترین سطح از اهمیت مربوط به شاخص دسترسی به خدمات عمومی شهری از مولفه اقتصادی است. مولفه اقتصادی در بالاترین سطح از اهمیت واقع شده است. و مولفه اجتماعی و فرهنگی در کمترین سطح از اهمیت هستند. مولفه اجتماعی فرهنگی بیشترین شاخص ها را در سطح عملکرد پایین دارد. بعد اجتماعی- فرهنگی برای ساکنان کم‌ترین اهمیت را دارد و بجز شاخص امنیت شهری، تمام عوامل در ربع‌های با اهمیت کم، 3Q و 4Q قرار دارند. در میان کل شاخصها، حفاظت از بناها و موقعیتهای تاریخی از مولفه فرهنگی و اجتماعی در کمترین درجه از اهمیت واقع شده است.با این حال، ترویج و حفظ میراث فرهنگی یک مکان یا جامعه محلی به منظور حفظ آن برای نسل‌های آینده، به ویژه در بافت مرکزی شهر تبریز که توسعه سریع در آن رخ می‌دهد، باید مورد توجه قرار گیرد. قرار گیری در حوزه فرهنگی و عدم مدیریت مناسب مکانهای فرهنگی هم از حیث برنامه­های متنوع فرهنگی و هم از حیث کنترل تردد و امنیت اجتماعی ممکن است زمینه ساز کم اهمیتی مباحث فرهنگی در ذهن ساکنان باشد. کاربریهای فرهنگی در بافت مزبور بیشتر از آنکه در خدمت حیات فرهنگی محله باشد با رویکردی موزه­ای در معرض دید عموم قرار گرفته است که نتیجه آن افزایش تردد سواره و کاهش سطح امنیت اجتماعی بافت شده است. در مطالعات قبلی نیز، جنبه‌های فرهنگی مانند حفظ میراث فرهنگی و تسهیلات فرهنگی می‌توانند بر ساکنان شهری نیز تاثیر بگذارند(Mouratidis & Poortinga, 2020: 2). بدیهی است، برای تحقق مفهوم شهر پایدار همراستا با مطالعات قبلی (Boley et al, 2017, Koch & Ahmad, 2018, Lee & Xue, 2021)‏، یک شهر باید در تمام جنبه‌های توسعه، چه اقتصادی، اجتماعی، زیست‌محیطی، و یا فرهنگی، عملکرد خوبی داشته، به طوری که رضایت و وفاداری ساکنان را ارتقا و تضمین نماید. در مطالعات انجام یافته، ابعاد محیطی بیشترین پراکنش شاخص ها را از نظر عملکرد در سطوح با عملکرد بالا دارد. پایین ترین عملکرد مشاهده ‌شده بافت مرکزی شهر تبریز مولفه اجتماعی- فرهنگی است، که عوامل آن در ربع‌های با عملکرد پایین، 3Q و 1Q قرار گرفتند. آنچه در بافت مرکزی شیرازه انسجام بافت قلمداد می­شود، رضایت از فضای اجتماعی و وجود عرف­های سازگار با زندگی اجتماعی ساکنان و از همه بیشتر وجود نهادهای فعال اجتماعی است که تعلق ساکنان به محیط زندگی را ارتقاء داده است. همبستگی اجتماعی حاصل از مدت زمان اقامت یا روابط همسایگی چندین ساله فرصت­های مطلوبی برای جلب حمایت و مشارکت مردمی در مدیریت شهری و طراحی است. بدیهی است، ویژگی‌های اجتماعی مانند ایمنی و امنیت ساکنان، حمل و نقل، امکانات بهداشتی و سایر زیرساخت‌های عمومی نیز از جنبه‌های ضروری توسعه شهری هستند(Al-Qawasmi, 2020: 6). به جز ازدحام ترافیک و شلوغی و همچنین وضعیت آسایش اقلیمی معابر جهت تردد پیاده که دو عامل ارزیابی عملکرد با کم‌ترین رتبه در تمام ابعاد هستند، معضلات حاصل از تراکم انسانی و خودرو، در بافت مرکزی شهر پرجمعیت تبریز، اجتناب‌ناپذیر است. بالاترین رتبه عوامل عملکرد اجتماعی، ایمنی و امنیت در شهر و حمل و نقل عمومی و دسترسی به مکان‌های شهراست. ابعاد کالبدی بیشترین پراکنش شاخص­های خود را در سطح اهمیت و عملکرد بالا و در ربع " کار خوب را ادامه دهید" دارد.  بر اساس تحلیل میانگین و انحراف معیار، مهمترین ابعاد در بررسی عملکرد شهر پایدار که توسط پاسخ دهندگان امتیاز گذاری و اولویت بندی می‌شود، بعد کالبدی است. بعد محیطی‏، بعد اجتماعی-فرهنگی‏ و بعد اقتصادی به ترتیب پس از آن قرار گرفته اند. با نظر به یافته ها، ساکنان بعد اقتصادی را از نظر عملکرد زیاد مهم ارزیابی نکرده اند. با توجه به اهمیت بافت مرکزی تبریز در ذهن ساکنان شهر بهترین اهمیت را به ترتیب در مولفه کالبدی‏، مولفه محیطی‏، مولفه اقتصادی‏ و در نهایت، بعد اجتماعی و فرهنگی داراست. بررسی میانگین محلات از منظر متغیرهای پژوهش، نشان می­دهد. با توجه به جدول می­توان گفت، محله بازار از نظر اهمیت و عملکرد در وضعیت مطلوبی نسبت به سایر محلات قرار گرفته است. محله قره باغی از نظر اهمیت و عملکرد شاخص­های شهر پایدار، در وضعیت پایین نسبت به محلات دیگر قرار گرفته است. همچنین از نظر رضایت و وفاداری نیز در وضعیت پایینی قرار دارد. بر اساس تحلیل مسیر، عملکرد ادراک شده، تاثیر مثبت قابل‌توجهی بر رضایت، وفاداری ساکنان داشته‌است. عملکرد ارداک شده، واسطه رابطه بین اهمیت ادراک شده از شاخصهای طراحی شهری پایدار و رضایت از شهر است. همچنین، عملکرد ادراک شده، واسطه بین رضایت و وفاداری است. رضایت ساکنین از شهر تاثیر مثبتی بر رابطه بین عملکرد  و وفاداری دارد، و رابطه بین عملکرد و وفاداری را میانجی­گری می کند. رضایت ساکنان از شهر نیز واسطه بین اهمیت و وفاداری است. بررسی ساختار نهایی مدل را با اثرات تاثیرگذاری شاخص­ها نشان می دهد که در مدل ساختاری نهایی شاخص کالبدی بیشترین اثرگذاری در پایداری شهر تبریز براساس اهمیت-عملکرد  داشته و شاخص اجتماعی با اثر مستقیم کمترین اثرگذاری را در پایداری شهر تبریز براساس اهمیت-عملکرد داشته است. بعد از شاخص کالبدی بترتیب شاخص محیطی و شاخص اقتصادی در پایداری شهر تبریز براساس اهمیت-عملکرد اثرگذار بوده­اند. یافته­های پژوهش حاضر با یافته­های برخی پژوهش ها مطابقت دارد. بعنوان مثال نتایج یک پژوهش نشان داد که در ربع "به کار خوب خود ادامه دهید" که شامل کیفیت اجتماعی است،شرایط اتصال، و کیفیت محیطی، به طور قابل توجهی و مثبت بر رضایت تأثیر می­گذارد. از سوی دیگر، ربع "در اینجا متمرکز شوید" در مورد آلودگی محیط زیست ارائه شده است رابطه منفی و در عین حال ناچیز با رضایت دارد. در حالی که هر دو "اولویت کم" و "بالقوه" تأثیر قابل توجهی نشان نداد. علاوه بر این، یک همبستگی مثبت قوی بین رضایت و وفاداری تایید می­شود(Bose et al, 2023). همچنین با نتایج پژوهش دیگر که نشان داد رضایت ساکنین رابطه بین عملکرد کلی درک شده و وفاداری ساکنان را واسطه می­کند، و رابطه بین اهمیت کلی درک شده و وفاداری ساکنان از طریق عملکرد کلی درک شده و رضایت ساکنین میانجیگری می­شود(Lee et al, 2021)، همپوشانی دارد. با نظر به اهمیت دهی به معیارها از طریق خواست زمینه و ارزیابی نحوه تحقق آن در پژوهش میدانی، برای مدیران و طراحان شهری این موضوع تاثیر گذار خواهد بود که در فرآیند توسعه تا چه میزان اولویت برنامه ها و اختصاص ردیف بودجه به ساماندهی محلات شهری می­تواند در امتداد خواست و آرمان جمعی ساکنین بوده و یا تا چه حد برنامه­های اولویت بندی شده شهرداری و یا طراحان شهری از منظر مردم و نحوه رضایت و ادراک آنها تاثیر گذار نباشد. با عنایت به مطالعات انجام یافته، در جدول9، راهکارهای زیر در نمونه مورد پژوهش ارایه می­گردد:​

درخصوص محدودیتها و موانع تحقیق حاضر، پیشنهاد می­گردد، ارزیابی مستمر سنجش اهمیت و عملکرد محلات یا مناطق شهری برای شناخت انتظارت در حال تغییر ساکنان و بهینه سازی استفاده از منابع توسعه شهری، همچنین تلاش برای استفاده از روشهای ترکیبی، اثرات و علل تاثیرگذاری توامان مورد مطالعه قرار گیرد. پژوهش­های طولی بجای پژوهش­های مقطعی هم در سازو کار مدیریت شهری و هم در تبیین راهبردهای توسعه شهری می­تواند مفید واقع شود.  تمرکز بر تک تک مولفه­های پایداری، یافته­های جامع و مانعی در تدقیق و نگاه تخصصی به محلات شهری را فراهم می­نماید. تحقیقات در شهرهای مختلف یا در مقیاس شهر یا مناطق شهری و یا مقایسه محلات شهری می­تواند به راهکارهای بهتری جهت تدوین سند راهبردی طراحی شهری منجر شود.