شناسایی سنجه‌ها و معیارهای ‌بوم‌گردی در طراحی جنگل‌های دست‌کاشت ناحیه رویشی خلیجی – عمانی

در این پژوهش، پرسشنامه‌ای حاوی چهار معیار اکولوژی، اقتصادی، اجتماعی و زیرساخت‌ها، توسط پژوهشگران تدوین و به گروه پرسش‌شوندگان ارائه شد. معیار اکولوژی، دارای چهار زیرمعیار و 25 شاخص؛ معیار اقتصادی، دو زیرمعیار و 10 شاخص؛ معیار اجتماعی، دو زیرمعیار و نه شاخص و معیار زیرساخت‌ها دارای  دو زیرمعیار و 27 شاخص بود. پس از دو راند پیمایشی، اعمال نظرات متخصصین و محاسبه میانگین‌ امتیازات، زیرمعیار اقلیم و کلیه شاخص‌های آن از معیار اکولوژی حذف شد. در نهایت، چهار معیار،  ۹ زیرمعیار و62 شاخص برای «طراحی جنگل‌های دست کاشت در رویشگاه خلیجی- عمانی برای مقاصد اکوتوریسمی» شناسایی شد. به گفته اغلب پرسش‌شوندگان، از آنجایی که در تفکیک نواحی رویشی به عامل اقلیم توجه خاص شده است (مظفریان، 1393؛ ثابتی، ۱۳۸۷؛ تابش، ۱۳۹۲)،  نیازی به ذکر و امتیازدهی این عامل نیست.

بر اساس نتایج، در معیار اکولوژی، زیرمعیار زیبایی منظر، «پوشش گیاهی مناسب» و «تنوع گیاهان»، در زیرمعیار منابع آب، « تنظیم آب‌های جاری، کنترل سیل» و « ذخیره آب باران»، در زیرمعیار عملکردهای زیست محیطی و حمایتی نیز «کاشت درختان بومی منطقه» و «نقش جنگل در کاهش آلودگی هوا»، با اهمیت‌ترین شاخص‌ها شناخته شدند. این نتایج به تفکیک زیرمعیارها به ترتیب با نتایج  موغلی وهمکاران (1394) و اصغریان (1391) برای زیر معیار زیبایی منظر، میرحسینی و خضری (1396) در زیرمعیار منابع آب و یو (2018) در زیرمعیار عملکردهای زیست محیطی و حمایتی همخوانی دارد. در معیار اقتصادی «آرامش و تمدد اعصاب» و برای زیرمعیار سرمایه‌گذاری، ‌"سرمایه‌گذاری بخش‌های خصوصی و دولتی جهت توسعه جنگل»،  با اهمیت‌ترین شاخص شناخته شد. گردشگری یکی از نیروهای اقتصادی-اجتماعی مهم است که توسعه‌ی آن بهبود اقتصاد، ارتقای سطح استاندارد زندگی جامعه‌ی میزبان، افزایش درآمد و اشتغال‌زایی را در پی داشته (مدبر خاکنژاد و همکاران)، نقـش و جایگاه ویژه‌ای در بهبود معیشت مردم پیدا کرده است(ویسی و نیکخواه، 1397). در معیار اجتماعی، زیرمعیار بهبود شرایط جوامع محلی، « افزایش درآمد افراد محلی» و «تاسیس امکانات و بهبود کیفیت خدمات به جوامع محلی» به‌ترتیب با اهمیت‌ترین شاخص‌ها بودند که با مطالعات میرحسینی (1396) و خوانچه (1388) همخوانی دارد. در  زیرمعیار مشارکت مردمی نیز «آگاهی جامعه محلی به اهمیت محیط زیست و ارزش آن» و « استفاده از سازمان‌های مردم نهاد»، با اهمیت‌ترین شاخص‌ها شناخته شدند که با مطالعات گلیچ (1395)، همخوانی دارد. از بین شاخص‌ها و زیرمعیارهای معیار زیرساخت، «تاسیسات، امکان دفع زباله و فاضلاب»، «تامین امنیت، وجود نیروهای حفاظتی» و «وجود آب آشامیدنی سالم» مهمترین شاخص‌های زیرمعیار زیرساخت‌های عمومی شناخته شدند که با مطالعات میرحسینی (1396) و خوانچه (1388) همخوانی دارد. برای زیرمعیار، زیرساخت‌های گردشگری نیز «امکانات رفاهی» و «امکانات امنیتی» به‌ترتیب با اهمیت‌ترین هستند که با مطالعات خضری (1396) و حمیدیان(1398) همخوانی دارد.

از بین معیارهای مورد  بررسی، معیار اجتماعی بیشترین امتیاز متخصصان را دریافت کرده است. گلیچ (1395)، حسینی (1395)، میرحسینی و خضری (1396) وخوانچه (1388) نیز در مطالعاتشان معیار اجتماعی را با اهمیت‌ترین معیار معرفی کرده‌اند. نتایج مقایسه کلیه شاخص‌های چهار معیار اصلی و زیرمعیارهای آن‌ها، نشان داد که پنج شاخص «کاشت درختان بومی منطقه»، «تاسیسات و امکان دفع زباله و فاضلاب»، «تامین امنیت و وجود نیروهای حفاظتی»، «آگاهی جامعه محلی به اهمیت محیط زیست و ارزش آن» و « وجود آب آشامیدنی سالم»، به ترتیب با میانگین امتیاز 09/45، 95/44، 32/44، 50/43 و 41/43، بالاترین اولویت پرسش‌شوندگان( متخصصین) را به‌دست آوردند. «امکانات ورزشی»، «وجود مکان‌های مخصوص عکاسی» و «امکانات تفرجی» نیز به ترتیب با امتیاز 32/16، 41/16 و 05/17 پایین‌ترین رتبه‌های میانگین را در کل پرسشنامه دارند. در بحث زیرساخت‌ها می‌توان از پادیال  و همکاران (2018) نام برد، آنها نظر طبیعت‌گردان را  در مورد زیبایی‌های طبیعی، بین جنگل عمومی مدیریت شده و مدیریت نشده را مورد بررسی قرار دادند و نتیجه گرفتند که جنگل مدیریت شده بازخورد بهتری نسبت به جنگل‌های مدیریت نشده دارند. همچنین فریک  و همکاران (2018) عنوان داشتند که مردم از زیرساخت‌های ورزشی و سرگرمی در محیط‌های جنگلی چندان استقبال نمی‌کنند ولی زیرساخت‌هایی را که برای فعالیت‌های تأمل برانگیز و اجتماعی و مبتنی بر آموزش در مسائل جنگل است را با ارزش می‌دانند.

نتیجه­گیری ­

جمع‌بندی نتایج نشان می‌دهد که در طراحی جنگل‌های دست‌کاشت برای مقاصد اکوتوریسمی در ناحیه رویشی خلیجی – عمانی، معیارهای اجتماعی، اکولوژی، زیرساخت‌ها و اقتصادی، به ترتیب با امتیاز 1/35، 1/33، 1/30 و 7/28 دارای اولویت هستند. بر اساس این نتایج می‌توان عنوان داشت که  در طراحی چنین مقاصد اکوتوریسمی، آگاهی، رفاه، درآمد و معیشت جوامع محلی، بیشترین اهمیت را دارا بوده و باید در اولویت قرار گیرد. معیار اکولوژی و زیرساخت نیز با اختلاف اندک در اولویت دوم و سوم قرار می‌گیرند. با توجه به اختلاف اندک امتیازات معیارهای چهارگانه (حداکثر 3/18 درصد)، از نظر پرسش‌شوندگان، هر چهار معیار دارای اهمیت بوده و لازم است در طراحی‌ها مورد توجه قرار گیرند.

افزایش جمعیت، گسترش شهرها و حاشیه نشینی، تفرج، گشت و گذار و بهره‌گیری از فضاهای تفرجی اطراف شهرها را الزام‌آور کرده است. پوشش جنگلی دست‌کاشت اطراف شهرها، می‌تواند علاوه بر منافع زیست‌محیطی بخشی از نیاز تفرجی مردم شهر را نیز پاسخگو باشد. بدین منظور، پژوهش حاضر سعی دارد معیارها و شاخص‌های طراحی مناظر جنگلی در منطقه خلیجی - عمانی را شناسایی و  برای استفاده اکوتوریسمی معرفی نماید. نوع این پژوهش، کتابخانه‌ای و مبتنی بر داده‌های پیمایشی و مقطعی است که به شیوه پرسشنامه‌ای در سالهای 1400 و 1401 به روش دلفی انجام شد. پرسشنامه‌ای حاوی چهار معیار اکولوژی، اقتصادی، اجتماعی و زیرساخت‌ها، توسط پژوهشگران تدوین و به گروه پانزده نفره پرسش‌شوندگان ارائه شد. معیار اکولوژی، دارای چهار زیرمعیار و 25 شاخص؛ معیار اقتصادی، دو زیرمعیار و 10 شاخص؛ معیار اجتماعی، دو زیرمعیار و نه شاخص و معیار زیرساخت‌ها دارای  دو زیرمعیار و 27 شاخص بود. پس از دو راند پیمایشی، اعمال نظرات متخصصین و محاسبه میانگین‌ امتیازات، چهار معیار،  ۹ زیرمعیار و62 شاخص برای «طراحی اکوتوریسمی جنگل‌های دست کاشت در رویشگاه خلیجی- عمانی» شناسایی شد. جمع‌بندی نتایج نشان می‌دهد که معیارهای اجتماعی، اکولوژی، زیرساخت‌ها و اقتصادی، به ترتیب با امتیاز 1/35، 1/33، 1/30 و 7/28 دارای اولویت هستند. از بین معیارهای مورد  بررسی، معیار اجتماعی بیشترین امتیاز و معیار اقتصادی با اختلاف کمتر از 3/18 درصد، کمترین امتیاز متخصصان را دریافت کرد. بر اساس این نتایج می‌توان عنوان داشت که  در طراحی چنین مقاصد اکوتوریسمی، آگاهی، رفاه، درآمد و معیشت جوامع محلی، بیشترین اهمیت را دارا بوده و باید در اولویت قرار گیرد. معیار اکولوژی و زیرساخت نیز با اختلاف اندک در اولویت دوم و سوم قرار می‌گیرند. با توجه به اختلاف اندک امتیازات معیارهای چهارگانه، هر چهار معیار دارای اهمیت بوده و از نظر پرسش‌شوندگان لازم است در طراحی‌ها مورد توجه قرار گیرند.