یکپارچه سازی مفهوم خدمات اکوسیستم در برنامه ریزی شهری: طبقه بندی و تحلیل چالش ها و موانع آن با استفاده از روش فرامطالعه

بررسی ویژگی­های ساختاری مقالات روند رو به رشد تحقیقات در این حوزه را نشان می­دهد، با این وجود توزیع نابرابر جغرافیایی مطالعات همان­طور که در بررسی محتوایی(شکاف جغرافیایی) نیز تایید شد همچنان پابرجاست، چناچه مطالعات خدمات اکوسیستم بیشتر در اروپا، آمریکای شمالی و آسیا بوده ولی آفریقا و آمریکای جنوبی سهم ناچیزی را به خود اختصاص داده­اند. حوزه تخصصی پژوهشگران در این موضوع، غالبا محیط­زیست و رشته­های نزدیک به آن بوده ولی در چند سال اخیر مطالعات مشترک بین پژوهشگران حوزه­های مختلف صورت گرفته که می­تواند در رفع چالش فقدان دیدگاه یکپارچه و بخشی­نگری صرف متخصصان موثر باشد.

در میان مقالات مورد بررسی در این فرامطالعه، هاسه^[1] و همکاران(b2014)، کرمر^[2] و همکاران(2016)، کورتینوویس^[3] و جنلتی^[4](2018)، سدون^[5] و همکاران(2020) و روسو^[6] و کلارا^[7](2021)، هر کدام با اشاره به 9 یا 10 مقوله، در زمره مقالات با بیشترین تعداد موانع ذکر شده بودند. از سویی دیگر پژوهش­های معدودی وجود داشت که به دسته­بندی موانع و شکاف­ها در این حوزه پرداخته باشند؛ برای مثال بوفام و همکاران(2022)، 8 مانع اصلی را شناسایی نموده و در سه دسته کلی شکاف­های حکمرانی، فشارهای ساختاری و عدم بینش و آگاهی اکولوژیکی طبقه­بندی کردند یا لی و همکاران(2017)، 10 چالش اجرای رویکرد زیرساخت سبز را در چهار دسته فنی، قانونی و مقرراتی، مالی و نهادی معرفی نمودند. براساس یافته­های این مطالعه، این چالش­ها و موانع در 31مقوله، 9مقوله ترکیبی و 3مضمون شامل مضامین معرفتی، ساختاری و اقتصادی طبقه­بندی شدند. تفاوت در نظام برنامه­ریزی کشورها مشتمل بر مدیریت و قانون­گذاری، طرح­ها و برنامه­های توسعه و نظام مدیریت/تشکیلات اجرایـی، می­تواند یکی از عوامل اصلی تفاوت در تعداد و نوع چالش­های مورد اشاره باشد، چنانچه در کشورهای با نگرش برنامه­ریزی فضایی و یا غلبه رویکردهای مشارکتی ذکر موانعی مانند تفوق رهیافت عقلانی- جامع در برنامه­ریزی شهری و یا فقدان مشارکت ذینفعان بعید به نظر می­رسد.

نتایج این مطالعه نشان داد، فقدان روش­های استاندارد، ضعف مشارکت ذینفعان، فقدان آگاهی و دانش، شکاف پرداختن به خدمات چندگانه، شکاف پرداختن به عرضه و تقاضای خدمات اکوسیستم، کمبود داده و در آخر کمبود بودجه و منابع به ترتیب از مهم­ترین موانع و چالش­های یکپارچه­سازی مفهوم خدمات اکوسیستم در برنامه­ریزی شهری به حساب می­آید. فراتحلیل انجام شده بر مطالعات منتخب نشان داد، تحلیل اسناد توسعه شهری به درک گسترده­تری از پتانسیل­ها، شکاف­ها و محدودیت­های مربوط به گنجاندن خدمات اکوسیستم در شیوه­های برنامه­ریزی شهری کمک می­کند. از سویی دیگر، می­توان اذعان داشت که مناسب­ترین روش برای شناسایی فرصت­ها و محدودیت­های استفاده از خدمات اکوسیستم در برنامه­ریزی، ارزیابی درک این مفهوم توسط متخصصان، سیاست­گذاران و ذینفعان است که معمولاً از طریق مصاحبه از آگاهان کلیدی استخراج می­شود. از دیگر نتایج آن، غربالگری و اولویت­بندی خدمات اکوسیستم است. اولویت­بندی خدمات اکوسیستم از آن جهت لازم است که به کاهش پیچیدگی، زمان و هزینه ارزیابی کمک می­کند. در بیشتر موارد، توجه به همه خدمات اکوسیستم غیرممکن(و غیرلازم) خواهد بود. علاوه بر این می­توان نوع برنامه، مراحل و اولویت اجرایی هر یک را براساس تناسب آنها برای گنجاندن خدمات اکوسیستم در برنامه­های توسعه شهری تعیین نمود. در مجموع می­توان گفت؛ مطالعه عمیق برنامه­های کنونی توسعه شهر و نیز تحلیل ذینفعان، نه تنها تعداد راه­حل­های ارائه شده بلکه طیف وسیعی از موضوعاتی را که معمولاً هنگام ارائه راه­حل­های مبتنی بر اکوسیستم در نظر گرفته می­شود، گسترش می­دهد. به استناد مطالعات، با توجه به ویژگی­های نظریات و مدل­های برنامه­ریزی، برنامه­ریزی راهبردی به دلیل تاکید بر مشارکت ذینفعان، مفاهیم مرتبط با پایداری محیطی، فرایند چرخه­ای و شمول کلیه سطوح برای یکپارچه­سازی خدمات اکوسیستم در برنامه­ریزی شهری موثرتر به نظر می­رسد. براساس الزامات محتوایی و فرایندی مستخرج می­توان تغییرات لازم در برنامه توسعه شهری موردنظر(برای مثال گنجاندن ارزیابی محیطی راهبردی در فرایند تدوین برنامه توسعه شهر) را برای یکپارچه­سازی خدمات اکوسیستم پیشنهاد داد.

بنابراین ادغام مناسب خدمات اکوسیستم در برنامه­ریزی شهری نیازمند تغییر پارادایم­های برنامه­ریزی به تفکری نظام­مند و کل­نگر و در نظرگیری هم زمان ملاحظات محیط­زیستی، اجتماعی و اقتصادی است. یکپارچه­سازی مفهوم خدمات اکوسیستم در فرآیندهای برنامه­ریزی شهری ضمن آشکارسازی پیوندهای بین رفاه انسان و وضعیت اکوسیستم، ایجاد بینش اکولوژیکی، افزایش آگاهی از خدمات و مزایای اکوسیستم­ها، شفاف­سازی مضرات ناشی از تصمیماتی چون توسعه بی­رویه شهر و تغییرات کاربری زمین (de Groot, et al., 2010: 18) ، می­تواند در شناسایی ذینفعان و شمولیت ذینفعان طردشده در فرایند برنامه­ریزی مفید باشد (Hauck, et al., 2013: 233). علاوه بر این، درنظرگیری اصولی مانند جامعیت(به جای تمرکز بر خدمات اکوسیستم منفرد، حداقل مجموعه کوچکی از خدمات اکوسیستم مورد توجه قرار گیرد)، تطبیق­پذیری(بتواند پیچیدگی و پویایی چه در سیستم‌های طبیعی و چه در سیستم‌های اجتماعی را منعکس کند و با تکامل دانش، عدم قطعیت، یا هر تغییر قابل‌توجهی تکامل یابد)، فراگیر بودن(مردم بخش مهمی از سیستم­های پیچیده اجتماعی- اکولوژیکی هستند. ادغام دانش محلی و همچنین مشارکت ذینفعان، برای موفقیت طراحی، اجرا و مدیریت برنامه­ریزی بسیار مهم است) و یکپارچگی(خدمات اکوسیستم باید در سراسر بخش­ها و در تمام سیاست­هایی که ممکن است تأثیر مستقیم یا غیرمستقیم بر تامین چندین خدمات اکوسیستم بگذارند، گنجانده شود) به عنوان کلیدی برای هدایت ادغام خدمات اکوسیستم در فرآیند برنامه­ریزی ضروری است(Sousa & Alves, 2020: 9).