ارزیابی پایداری کشاورزی در استان های ایران

مقدمه

رشد جمعیت و نیاز روز افزون انسان به غذا موجب افزایش تقاضا برای محصولات کشاورزی شده است (گلباز و همکاران 2017؛ اسپیرتز 2010). افزایش تولیدات کشاورزی نیازمند فناوری مدرن می­باشد که با مطرح شدن انقلاب سبز و رواج استفاده از کودهای شیمیایی، سموم دفع آفات، ارقام اصلاح شده درجهت افزایش تولید، باعث اثرات مخربی بر منابع طبیعی همچون فرسایش خاک، استفاده بیش از حد از آب‌های زیرزمینی، آلودگی آب ناشی از مصرف بی‌رویه مواد شیمیایی و تخریب محیط زیست شده است (پورزند و بخشوده 2012).

عوارض زیست­محیطی ناشی از اجرای برنامه‌های توسعه کشاورزی مبتنی بر فناوری انقلاب سبز منجر به معرفی مفهوم پایداری در بهره­برداری از منابع کشاورزی گردید (تاتلیدیل و همکاران 2009). به­طوری ‌که مهمترین معیارهای توسعه کشاورزی پایدار از نظر فائو؛ 1) تأمین نیازهای غذایی اساسی نسل حاضر و آینده از نظر کمّی و کیفی و در عین حال تأمین تولیدات کشاورزی، 2) ایجاد مشاغل دائمی، درآمد کافی و شرایط مناسب زندگی و کار برای کسانی که در فرآیند تولیدات کشاورزی اشتغال دارند، 3) حفظ و ارتقای ظرفیت تولیدی منابع طبیعی پایه و منابع تجدیدشونده بدون ایجاد اختلال در عملکرد چرخه‌های اساسی بوم شناختی و تعاد‌لهای طبیعی و 4) کاهش آسیب‌پذیری بخش کشاورزی نسبت به عوامل طبیعی، اقتصادی و اجتماعی و دیگر تهدیدها و تقویت خوداتکایی این بخش، می‌باشند (قنبری و برقی 2؛ مونسینگ و شاتر 1995)، بنابراین برای رسیدن به کشاورزی پایدار ضروری است که شاخص‌ها و معرف‌های پایداری شناسایی شده و ارزیابی دقیقی از وضعیت به عمل آید تا از این طریق، پایداری یا ناپایداری با توجه به اصول و معیارهای کشاورزی پایدار مورد سنجش قرار گیرد.

در خلال سال­های گذشته پژوهش­های متعددی برای اندازه­گیری و سنجش سطح توسعه به طورکلی و توسعه پایدار به صورت خاص، در سطوح ملی و بین المللی با استفاده از مجموعه‌ای از شاخص­های فرعی و ساختن شاخص ترکیبی انجام شده است. در گذشته اکثر بررسی­ها برای اندازه­گیری و سنجش سطح توسعه بین کشورها، معطوف به تعداد معدودی از شاخص‌های اقتصادی به ویژه تولید ناخالص داخلی بوده است که با انتقادهای گسترده‌ای که به این شاخص‌ها وارد شد، به تدریج استفاده از مجموعه‌ای از شاخص‌ها که بتواند ابعاد مختلف توسعه را در قالب شاخص‌های ترکیبی نشان دهد، مورد توجه قرار گرفت. شاخص­های ترکیبی ابزارهای بسیار سودمندی برای بررسی عملکرد کشورها و مناطق محسوب می‌شوند. این شاخص‌ها برای بررسی عملکرد حوزه­های مختلف اقتصادی، اجتماعی، محیط­زیستی و فناوری، کاربردهای گسترده‌ای دارند. به همین دلیل، استفاده از آن­ها طی سال­های اخیر بسیار افزایش یافته و تا سال 2006 حدود 160 شاخص ترکیبی به دنیا معرفی شده است (سازمان همکاری و توسعه اقتصادی[1] 2008).  ویلسون و همکاران (2016)، در مطالعه خود رابطه شش شاخص ترکیبی جای پای بوم شناختی، مازاد توان تولید طبیعی، شاخص پایداری محیط زیست، شاخص رفاه اقتصادی، شاخص توسعه انسانی و تولید ناخالص داخلی 132 کشور را با یکدیگر مورد بررسی قرار دادند. نتایج این بررسی نشان داد که به دلیل استفاده از مبانی نظری متفاوت و همچنین کاربرد متغیرهای فرعی مختلف در هر یک از روش­ها، رتبه‌های متفاوتی برای کشورها محاسبه می­شود.

در ارتباط با پایداری کشاورزی مطالعات مختلفی در داخل و خارج از کشور صورت گرفته است. در این مطالعات از روش‌های متفاوتی در ارزیابی پایداری کشاورزی استفاده شده است. همچنین شاخص­های مورد استفاده برای سنجش کشاورزی پایدار از منطقه­ای به منطقه­ی دیگر متفاوت می­باشد (سرکار و همکاران 2021). خوزه گومز و گابریلا سانچز (2010)، ارزیابی تجربی پایداری کشاورزی با استفاده از شاخص­های ترکیبی در رودخانه دوئرو (اسپانیا-پرتغال) را انجام دادند که روش آنان مبتنی بر محاسبه 16 شاخص پایداری بود که سه مؤلفه اقتصادی، اجتماعی و زیست­محیطی را پوشش داد. روی و همکاران، (٢٠١٤) برای ارزیابی پایداری مزارع برنج بنگلادش، ١٢ شاخص در چهـار بعد اجتماعی، زیســـت محیطی، اقتصادی و سـیاسـی را با استفاده از تحلیل عاملی وزن‌دهی کردند. دونـگ و همکاران، (٢٠١٥) در مطالعه‌ای با هدف ارزیابی پایداری کشـاورزی مزارع آمریکا از تحلیل فراگیر داده‌ها و تحلیل مؤلفه‌های اصلی استفاده کرده‌اند. در این مطالعه جهت سـنجش میزان پایداری ١٦ شاخص مورد استفاده قرار گرفت. لیو و ژانگ (2015)، روش‌های نوینی را برای ارزیابی ابعاد محیط­زیستی، اقتصادی، و اجتماعی مناطق اصلی کشاورزی در چین ارائه دادند. در این مطالعه دو روش به منظور اندازه گیری پایداری مورد استفاده قرار گرفت: 1) روش عملکرد متعادل، که عملکرد متعادل را در بین جنبه های مختلف اندازه­گیری می­کند و 2) روش دستیابی به کل، که دستیابی به کل از همه جنبه­ها را اندازه­گیری می­کند. نتایج نشان می­دهد که این دو روش، سطوح پایداری بسیار متفاوتی دارند. صبیحا و همکاران (2016)، با استفاده از شاخص­های ترکیبی زیست­محیطی پایداری محیطزیست در کشاورزی را مورد ارزیابی قرار داد. نتایج نشان داد که 27 تا 69 درصد از حداکثر سطح آسیب محیطی به دلیل کشت برنج HYV[2] می­باشد. این مسئله دلالت بر این دارد که مداخلات سیاسی در مناطق بحرانی از نظر زیست محیطی به منظور پایداری کشاورزی در بنگلادش مورد نیاز است.

محمدی و همکاران (2013) با اســـتفاده از 11 شــاخص در ســه بعد اقتصــادی، اجتماعی و زیســت­­محیطی بــه ارزیــابی پــایــداری تولیــد برنج در ایران پرداختند، جهت وزن‌دهی شاخص‌ها از تحلیل مؤلفه‌های اصــلی و جهت ترکیب شــاخص‌ها از روش ترکیب خطی فزاینده اسـتفاده شـد. اشرفی و همکاران (2014)، به بررسی توسعۀ پایدار کشاورزی در مناطق روستایی با تأکید بر رهیافت اقتصادی پرداختند که برای بررسی پایداری در این مطالعه از شاخص‌های اقتصادی، اجتماعی و زیست‌محیطی استفاده کردند. نتایج نشان داد، طی سال­های مورد بررسی شاخص­های توسعۀ پایدار در روستاها بهبود یافته و روستاها به سمت توسعه پایدار پیش رفته­اند. رشیدپور (2015)، به ارزیابی سطح پایداری توسعه کشاورزی در استان آذربایجان غربی پرداخت. نتایج مطالعه وی نشان داد با توجه به تمامی شاخص‌ها، وضعیت پایداری زیست­محیطی در سطح نسبتاً پایینی قرار دارد، وضعیت اقتصادی نسبتاً پایدارتر است و بعد پایداری اجتماعی به سمت ناپایداری در حرکت است. داداشیان سرای و همکاران (2015)، در مطـالعه‌ای به ارزیابی و مقایســـه‌ی پایداری کشـاورزی در شـهرستان‌های منتخب استان آذربایجان شــرقی پرداختند. به منظور محاســبه‌ی میزان پایداری از شـاخص مرکب اسـتفاده شـد. ٢٤ شاخص در ســه بعد اقتصادی، اجتماعی و زیســت محیطی انتخاب کردند. این شـــاخص­ها با اســـتفاده از روش تحلیل سلسله مراتبی وزن­دهی شـــده و بعــد از محـاســـبــه میزان پـایــداری، شهرستان‌ها از لحاظ میزان پایداری رتبه بندی شدند. امیرزاده مرادآبادی و همکاران (2018)، پایداری کشاورزی را با استفاده از شاخص ترکیبی پایداری در پنج بعد اقتصادی، اجتماعی، زیست محیطی، فنی و سیاست در ایران ارزیابی کردند. برای دستیابی به این هدف، با استفاده از یک شاخص ترکیبی پایداری و وزن‌دهی سنجه‌ها بر اساس روش تحلیل سلسله مراتبی سطح کلی پایداری کشاورزی طی بازه زمانی 1394-1384 تعیین گردید. نتایج نشان داد شاخص ترکیبی پایداری در ایران با میانگین 521/0، در وضعیت پایداری قرار دارد. استان‌های فارس، خراسان رضوی و آذربایجان شرقی به ترتیب با مقدار 683/0، 653/0 و 625/0 بهترین وضعیت پایداری و استان‌های سیستان و بلوچستان، خراسان جنوبی و هرمزگان به ترتیب با مقدار 348/0، 374/0 و 397/0 ضعیف‌ترین پایداری کشاورزی را به خود اختصاص داده‌اند.

با بررسی مطالعات گذشته این نتیجه حاصل می­شود که در ایران اطلاعات بسیار اندکی در مورد وضعیت پایداری کشاورزی وجود دارد و به طورکلی بیشتر مطالعات در یک مقطع از زمان و در سطح یک منطقه یا مزرعه انجام شده است. تنها مطالعه­ایی که به ارزیابی پایداری کشاورزی در سطح کشور پرداخته است مطالعه امیرزاده مرادآبادی و همکاران (2018) می­باشد که طی بازه زمانی 1394-1384 انجام شده است. اما از آنجایی که مشـکل اصـلی در فرآیند ساخت شاخص ترکیبی، انتخـاب روش مناسـب تجمیـع شـاخص­هـای منفـرد اسـت، از این رو، در این مطالعه برخلاف مطالعات گذشته، جهت ساخت شاخص ترکیبی از روش­های مختلفی استفاده شد و در نهایت به ارزیابی و مقایسه روش­های مختلف ساخت شاخص ترکیبی پرداخته­ شد.  

بنابراین با توجه به جایگاه توسعه کشاورزی پایدار در برنامه‌های پنج ساله توسعه ایران، هدف از این مطالعه، ارزیابی پایداری کشاورزی در استان‌های کشور (بر اساس آخرین اطلاعات در دسترس) می­باشد. ارزیابی پایداری کشاورزی و شناخت نقاط قوت و ضعف توسعه پایدار کشاورزی طی یک دهه اخیر در هر منطقه می‌تواند به قانون‌گذاران در اتخاذ سیاست‌ها و راهبردهای متناظر با وضعیت کنونی کمک زیادی کند و متولیان بخش کشاورزی اقدامات خود را به سمت افزایش تولید پایدار که مقدمه‌ای برای استقرار امنیت غذایی پایدار است، پیش ببرند، لذا ضرورت پرداختن به مسأله پایداری کشاورزی ایران از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. در این راستا، هدف از این مطالعه سطح بندی استان‌های کشور از نظر پایداری کشاورزی با بکارگیری شاخص­های اقتصادی، اجتماعی و زیست محیطی با استفاده از روش­های موریس (غیاثوند و معزی­فر 2011؛ پوراصغر سنگاچین و همکاران 2013؛ امیرزاده مرادآبادی و همکاران 2018؛ ایرانی هریس و همکاران 2020) ، مک گراناهان (مک­گراناهان 1970؛ پوراصغر سنگاچین و همکاران 2013) و تحلیل مولفه­های اصلی (غیاثوند و معزی­فر 2011؛ شریف زاده و عبدالله زاده 2012؛ پوراصغر سنگاچین و همکاران 2013)  می­باشد.

 

مواد و روش­ها

در این پژوهش، 35 شاخص اقتصادی، اجتماعی و زیست محیطی از 30 استان کشور طی سال­های زراعی        1394-1397 از سالنامه آماری کشور، آمارنامه جهاد کشاورزی، سرشماری عمومی نفوس و مسکن و ترازنامه انرژی ایران استخراج شد. پس از گردآوری شاخص‌ها، ماتریس استان‌ها و شاخص‌ها تشکیل شد.

 

 

Selection index

انتخاب شاخص­های پایداری کشاورزی

1-     روش موریس 2-     روش مک گراناهان 3-     روش مولفه­های اصلی

بعد زیست محیطی

بعد اجتماعی

بعد اقتصادی

ساخت شاخص ترکیبی پایداری کشاورزی

مقایسه نتایج حاصل از سه روش

طبقه بندی استان­های کشور از نظر پایداری کشاورزی با استفاده از روش تحلیل خوشه­ای سلسله مراتبی

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

شکل 1- مراحل تحقیق

 

 

شاخص­های ترکیبی به طور گسـترده­ای بـرای مقایسـه عملکرد مناطق و به عنوان یک ابزار مفید جهت تحلیـل سیاست­ها و عملکردها مورد توجه قرار گرفته­انـد (ناردو و همکاران 2005؛ سالتلی 2007؛ عبدالله زاده و همکاران، 2015). مشـکل اصـلی در فرآیند ساخت شاخص ترکیبی، انتخـاب روش مناسـب تجمیـع شـاخص­هـای منفـرد اسـت. بـه همـین علـت پژوهشگران معیارهـای زیـادی از قبیـل: وجـود مبـانی نظری قوی، قابل فهم بودن، سهولت استفاده و اعتبار را برای انتخاب یک روش مناسب تدوین کرده­اند (ژو و آنگ 2009). همچنین گروهی از محققان معتقدند که باید از طریق استفاده از روش­های مختلف، قابلیت آنها در پشتیبانی از تصمیم آزمون شود (سالمینن وهمکاران 1998؛ اولسون 2001). بنابراین در این مطالعه به منظور جلوگیری از کاهش و گم شدن اطلاعات در فرایند ساخت شاخص ترکیبی با استفاده از اطلاعات موجود، برای تهیه شاخص ترکیبی از سه روش موریس، مک گراهان و روش تحلیل مؤلفه‌های اصلی، برای ارزیابی سطح پایداری کشاورزی در استان­های مختلف استفاده شد. در شکل (1) مراحل تحقیق ارائه شده است. در ادامه نیز به معرفی هر یک از این روش­های موریس، مک گراناهان و روش مولفه­های اصلی پرداخته شده است.

 

1)شاخص موریس[3]:

روش موریس یکی از روش‌های پرکاربرد در سطح جهان (مدرلی و همکاران 2003؛ خوزه گومز و گابریلا سانچز 2010؛ لیو و ژانگ 2015) به شمار می‌رود، این روش ضمن دارا بودن بسیاری از کارایی‌های مدل اسکالوگرام و تاکسونومی بسیار ساده‌تر از آنهاست (آسایش و استعلاجی 2003). این الگوها در تعیین الگوی استقرار شبکه کشاورزی، تعیین منظومه پایداری کشاورزی یا حوزه عمران اقتصادی و اجتماعی اهمیت ویژه­ای دارند و با اطلاعات در دسترس برای هر واحد، جایگاه توسعه یافتگی را بر حسب هریک از شاخص­های انتخابی مشخص انتخاب می­کنند. در نهایت میانگین مجموعه شاخص­ها را با روش­های تحلیل شاخص توسعه به گونه­ای ساده و در خور توجه، تعیین می کنند، سپس به رتبه بندی واحدها می پردازند (صیدایی و همکاران 2017). این روش که به روش ضریب محرومیت نیز موسوم است، برای محاسبه توسط برنامه عمران سازمان ملل متحد نیز استفاده می‌شود. محاسبه این شاخص به صورت رابطه (1) می­باشد (موریس 1997):

(1)

که در این رابطه   : شاخص موریس برای متغیر i در استان j، :مقدار متغیر i در استان j،   : حداکثر مقدار شاخص i در بین استان­ها،  : حداقل مقدار شاخص i در بین استان­ها می­باشند. برای تهیه شاخص ترکیبی با این روش ابتدا جدول ماتریس خام اولیه تهیه شد. پس از تهیه این جدول، بیشترین مقدار در هر ستون شاخص‌ها از رقم شاخص مربوط به آن استان کسر و حاصل آن بر اختلاف بزرگترین مقدار به کمترین مقدار تقسیم شد. پس از محاسبه کلیه ستون‌ها، اعداد هر ردیف جمع شده و نتیجه نهایی بر تعداد شاخص‌ها تقسیم شد (در نظر گرفتن وزن یکسان برای تمام شاخص­ها) که در نهایت شاخص ترکیبی با استفاده از این روش مورد محاسبه قرار گرفت. در مرحله آخر، شاخص ترکیبی محاسبه شده به صورت نزولی مرتب شده و رتبه استان‌ها بر اساس این روش محاسبه شد. برای نشان دادن تفاوت بهتر شاخص ترکیبی، ارقام محاسبه شده به روش موریس در 100 ضرب شدند. هر چه مقدار شاخص به عدد 100 نزدیکتر باشد، وضعیت استان از نظر پایداری کشاورزی بهتر می­باشد. یکی از خواص مهم و بارز شاخص موریس این است که شاخص­های سنجش را طوری به هم می­آمیزد که در پایان شاخص ترکیبی و رتبه­های مربوط به آن، جایگاه هر منطقه را به طور دقیق مشخص می­کند (شاهنوشی و همکاران 2006).

 

2) روش مک گراناهان:

براساس نظرات مک گراناهان (1970)، وزن شاخص‌ها باید براساس میزان همبستگی هر شاخص با شاخص‌های دیگر تعیین شود. آنها استدلال ‌کردند که توسعه پدیده‌ای به هم پیوسته است، به طوری که عوامل و متغیرهای مختلف در یک دوره طولانی با یکدیگر تغییر می‌کنند. فرض آنها این بود که وزن­ها باید بیانگر میزان اهمیت هر شاخص در بین مجموعه شاخص­های مورد استفاده باشد واهمیت هر شاخص نیز بر اساس میزان ضریب همبستگی هر شاخص با شاخص­های دیگر تعیین می­گردد. بر این اساس، متوسط همبستگی هر متغیر با سایر متغیرها می‌تواند به عنوان وزن شاخص‌ها مورد استفاده قرار گیرد (مک گراناهان 1972؛ کلانتری 2001). برای تهیه شاخص ترکیبی با استفاده از روش مک گراناهان مراحل زیر طی شد:

1- ماتریس خام استان‌ها و شاخص‌ها تشکیل شد (متشکل از 30 استان و 35 شاخص). 2- ضریب همبستگی بین متغیرها مورد محاسبه قرار گرفت. پس از محاسبه ضریب همبستگی متغیرها و تشکیل ماتریس همبستگی، متوسط وزن شاخص‌ها محاسبه و قدر مطلق آن‌ها به عنوان وزن هر شاخص محاسبه شد. 3- متغیرهای ماتریس خام اولیه از طریق تقسیم بر میانگین، رفع اختلاف مقیاس شدند. 4- مقادیر متوسط همبستگی در ماتریس رفع اختلاف مقیاس شده، ضرب شدند. 5- با جمع کردن ردیف‌ها، شاخص ترکیبی برای هر استان محاسبه و سپس به صورت نزولی یا صعودی مرتب شد و استان‌ها نیز سطح‌بندی شدند.

 

3) روش تحلیل مؤلفه‌های اصلی[4]

روش تحلیل مولفه­های اصلی یک روش آسان و غیرپارامتریک برای استخراج اطلاعات مرتبط از یک مجموعه داده پیچیده می باشد .استفاده از روش تحلیل مؤلفه‌های اصلی به منظور حداکثر کردن مجموع مجذورات همبستگی است. این عامل، بطور خطی با متغیرهای اصلی مرتبط بوده و بیشترین مجموع مجذورات همبستگی را با متغیرها دارد. بردار خاص مربوط به بیشترین مقدار خاص ماتریس همبستگی وزن‌های مورد نظر را بدست می‌دهد که باید مقادیر این بردار به عنوان وزن در مقادیر ماتریس استاندارد ضرب شوند (کلانتری 2001).  بطور خلاصه، برای تهیه شاخص ترکیبی با روش تحلیل مولفه­های اصلی مراحل زیر دنبال می­شود:

1- تشکیل ماتریس داده‌های خام (30 استان در سطر و شاخص‌ها در 35 شاخص در ستون). 2- ماتریس خام اولیه استاندارد شد؛ 3- مقدار خاص و بردار خاص برای ماتریس استاندارد شده با استفاده از نرم افزار SPSS محاسبه شد. 4- بردار اولین عامل که مربوط به بیشترین مقدار خاص می­باشد، بعنوان وزن در مقادیر ماتریس استاندارد ضرب شد. 5- مقادیر شاخص‌های استان‌ها به صورت ردیفی جمع شده و در ستون شاخص ترکیبی محاسبه شد. با مرتب کردن صعودی و نزولی ستون شاخص ترکیبی استان‌ها سطح‌بندی می‌شوند.

برای رفع اختلاف مقیاس شاخص‌ها به روش استاندارد کردن، همانطور که عنوان شد، واریانس را برای کلیه متغیرها برابر می‌کند و در برخی از موارد نیز ممکن است برای بعضی از متغیرها وزن منفی محاسبه شود. به همین دلیل و برای رفع این مشکل، از روش اصلاح شده آن استفاده شد. فرمول تهیه شاخص ترکیبی با استفاده از روش تحلیل مؤلفه‌های اصلی اصلاح شده به صورت رابطه (2) می­باشد:

(2)

CI: شاخص ترکیبی، : مقدار i متغیر در استان j، : میانگین متغیر i، : وزن مربوط به شاخص  i که از طریق بردار اولین عامل به‌دست می‌آید.

در جدول (1) شاخص‌های مورد استفاده برای سنجش کشاورزی پایدار در این مطالعه ارائه شده است. لازم به ذکر است که اطلاعات مورد نیاز از آمارنامه جهاد کشاورزی، سازمان آمار، بانک مرکزی، سازمان محیط زیست جمع آوری شدند.

 

 

 

 

جدول 1- شاخص‌های اقتصادی-اجتماعی و زیست محیطی مورد استفاده

ابعاد	شاخص  (واحد)	منبع	منبع جمع­آوری
اقتصادی	عملکرد در واحد سطح (تن)	José & Sanchez, (2010); Koocheki et al., 2013	آمارنامه کشاورزی
	سطح زیر کشت (هکتار)	José & Sanchez, (2010); Koocheki et al., 2013	آمارنامه کشاورزی
	ارزش ناخالص تولید بخش کشاورزی (میلیون تومان)	Bluszcz (2016); José & Sanchez, (2010)	آمارنامه کشاورزی، جهاد کشاورزی[5]، مرکز آمار ایران[6]
	تعداد کل شرکت‌ها و اتحادیه‌های تعاونی و تشکل‌های بخش کشاورزی (تعداد)	Bosetti and Locatelli (2006)	مرکز آمار ایران
	موجودی ماشین‌ها و ادوات کشاورزی به تفکیک استان در سال (دستگاه)	Bosetti and Locatelli (2006)	مرکز آمار ایران
	تولید محصولات گلخانه‌ای (تن)	Liu & Zhang, (2015); Krajnc & Glavi, (2005); Pollesch & Dale. (2016)	مرکز آمار ایران
	ضریب مکانیزاسیون (درصد)	Sabiha & et al, (2016) and José & Sanchez, (2010)	مرکز آمار ایران
	جمعیت دام به تفکیک نوع دام -گاو و گوساله- (هزار راس)	Bosetti and Locatelli (2006); Koocheki et al., 2013	مرکز آمار ایران
	جمعیت دام به تفکیک نوع دام –گوسفند- (هزار راس)	Bosetti and Locatelli (2006); Koocheki et al., 2013	مرکز آمار ایران
	صنایع تبدیلی (فقره)	-	آمارنامه کشاورزی
	ضمانت درآمد کشاورزان (خرید تضمینی) (تن)	-	آمارنامه کشاورزی
اجتماعی	حفظ جمعیت کشاورزی در مناطق روستایی -پایداری نیروی کار- (درصد)	José & Sanchez, (2010)	آمارنامه کشاورزی، مرکز آمار ایران
	نرخ باسوادی  (درصد)	José & Sanchez, (2010)	سالنامه آماری کشور
	تعداد بهره بردار (نفر)	José & Sanchez, (2010)	مرکز آمار ایران
	حفظ منابع طبیعی -عملکرد طرح بهبود و اصلاح- (هکتار)	Bluszcz (2016); José & Sanchez, (2010); Koocheki et al., 2013	مرکز آمار ایران
	نیروی متخصص و ماهر در کشاورزی (آموزش سرانه به دقیقه)	Bluszcz (2016); José & Sanchez, (2010)	مرکز آمار ایران
	سرانه آب شهری (لیتر)	Bosetti and Locatelli (2006)	سالنامه آماری کشور
	نرخ بیکاری کشاورزی  (درصد)	Bosetti and Locatelli (2006); Koocheki et al., 2013	مرکز آمار ایران
	نرخ شهرنشینی  (درصد)	Bosetti and Locatelli (2006)	سالنامه آماری کشور، سرشماری عمومی نفوس
	نرخ اشتغال روستایی  (درصد)	Sabiha & et al, (2016); José & Sanchez, (2010)	مرکز آمار ایران
	سهم شاغلان بخش کشاورزی  (درصد)	Sabiha & et al, (2016); José & Sanchez, (2010)	مرکز آمار ایران
	تعداد طرح / پروژه در دست اجرای مراکز تحقیقاتی استانی / ستاد مؤسسات و پژوهشکده‌ها	-	آمار نامه جهاد کشاورزی
زیست­محیطی	هزینه اجتماعی سرانه گاز گلخانه ای (میلیون ریال)	Bluszcz (2016)	ترازنامه انرژی ایران، مرکز آمار ایران
	سرانه انتشار گاز co2 (تن به ازای هر نفر)	Bluszcz (2016)	ترازنامه انرژی ایران، مرکز آمار ایران
	مصرف کود (تن)	Sabiha & et al, (2016); José & Sanchez (2010(	ترازنامه انرژی ایران، مرکز آمار ایران
	سهم مصارف کشاورزی از آب زیر زمینی نسبت به کل مصرف (درصد)	Sabiha & et al, (2016); José & Sanchez (2010)	مرکز آمار ایران
	تنوع کشت زراعی (شاخص تراکم زراعی کل)	Sabiha & et al, (2016); José & Sanchez (2010)	مرکز آمار ایران
	شاخص سیستم‌های کارآمد آبیاری (سطح نوین آبیاری) (هکتار)	Sabiha & et al, (2016); José & Sanchez (2010); Koocheki et al., 2013	مرکز آمار ایران
	مصرف انرژی در بخش کشاورزی (مترمکعب در سال)	José & Sanchez, (2010)	ترازنامه انرژی ایران، مرکز آمار ایران
	متوسط بارش سالیانه (میلی متر)	Bosetti and Locatelli (2006)	مرکز آمار ایران
	حداقل خطر (سطح بیمه شده) (هکتار)	Bluszcz (2016)	مرکز آمار ایران
	بیایان زدایی (برنامه کنترل بیابان زدایی آسیا و اقیانوسیه تعمیم ترسیب کربن-)(هکتار)	Sabiha & et al, (2016); José & Sanchez (2010)	مرکز آمار ایران
	بیابان زدایی (کمک به اجرای طرح خاص بیایان زدایی) (هکتار)	Sabiha & et al, (2016); José & Sanchez (2010)	مرکز آمار ایران
	عملکرد فعالیتهای اجرایی برنامه آبخیزداری-هکتار(هکتار)	Sabiha & et al, (2016); José & Sanchez (2010)	مرکز آمار ایران

 

 

 

 

نتایج و بحث

نتایج حاصل از محاسبه شاخص ترکیبی با استفاده از روش موریس، مک گراناهان و روش تحلیل مؤلفه‌های اصلی در طی دوره مورد مطالعه در جدول (2) گزارش شده است. در سال زراعی 1395-1394 بر اساس نتایج روش موریس، استان­های خراسان رضوی، فارس، خوزستان، به ترتیب با مقادیر شاخص ترکیبی 24/55، 91/51 و 02/48 در رتبه‌های اول تا سوم و استان‌های سیستان و بلوچستان، قم و بوشهر نیز به ترتیب با کسب شاخص ترکیبی 59/16، 39/19 و 88/21 به ترتیب در رتبه‌های آخر قرار گرفتند. همچنین نتایج حاصل از روش مک­گراناهان نشان می­دهد که استان‌های خراسان رضوی، فارس و خوزستان به ترتیب با شاخص ترکیبی 99/16، 72/14 و 82/13 در رتبه‌های اول تا سوم و استان‌های قم، کهگیلویه و بویر احمد و بوشهر به ترتیب با شاخص ترکیبی 59/4، 72/5 و 87/5 در رتبه‌های آخر قرار دارند. بر اساس محاسبه شاخص ترکیبی به روش تحلیل مؤلفه‌های اصلی، استان‌های خراسان رضوی، فارس و اصفهان به ترتیب با شاخص ترکیبی 29/30، 49/25 و 49/22 به ترتیب در رتبه‌های اول تا سوم و استان‌های قم، بوشهر با 81/4 و 59/5 در رتبه‌های آخر قرار گرفته‌اند.

بر اساس نتایج حاصل از سال زراعی 1397-1396 با استفاده از روش موریس، استان­های خراسان­رضوی، فارس، اصفهان، به ترتیب با مقادیر شاخص 6/57، 17/51 و 81/45 در رتبه‌های اول تا سوم و استان‌های سیستان و بلوچستان، بوشهر و هرمزگان نیز به ترتیب با کسب شاخص 92/15، 03/21 و 06/21 به ترتیب در رتبه‌های آخر قرار گرفتند. همچنین نتایج حاصل با استفاده از روش مک­گراناهان نشان می­دهد که استان‌های خراسان رضوی، فارس و اصفهان به ترتیب با شاخص 35/19، 59/15 و 58/13 در رتبه‌های اول تا سوم و استان‌های قم، هرمزگان و کهگیلویه و بویراحمد به ترتیب با شاخص 60/4، 10/5 و 36/5 در رتبه‌های آخر قرار دارند. نتایج حاصل از روش تحلیل مؤلفه‌های اصلی نشان می­دهد که استان‌های خراسان­رضوی، فارس و خوزستان به ترتیب با مقادیر62/29، 94/24 و 73/24 در رتبه‌های اول تا سوم و استان‌های قم، بوشهر و سمنان با 91/3 و 11/5 و 33/6 در رتبه‌های آخر قرار گرفته‌اند.

با مقایسه نتایج بدست آمده با استفاده از روش­های مورد استفاده در این مطالعه مشاهده می­شود که استان خراسان رضوی در هر سه روش رتبه یک را کسب کرده است. همچنین در دوره زمانی مورد مطالعه نیز جایگاه خود را حفظ نموده و همواره دارای بهترین وضعیت می­باشد. همین مسئله در رابطه با استان فارس (رتبه 2) نیز صادق می­باشد. استان اصفهان در سال زراعی 1394-1395 حائز رتبه 3 با استفاده از روش موریس و مک گراناهان و رتبه 5 با استفاده از روش تحلیل مولفه­های اصلی گردید. در سال 1396-1395 نیز با استفاده از روش­های موریس و مک گراناهان رتبه 4 و روش مولفه­های اصلی رتبه 5 را کسب نمود. اما در سال زراعی 1397-1396 در هر سه روش رتبه 4 را کسب نموده است. استان خوزستان نیز در سال 1397-1396 با استفاده از هر سه شاخص نتیجه یکسانی بدست آورده و در رتبه 3 در بین استان­های کشور قرار گرفته است.

با بررسی استان­هایی که در پائین­ترین جایگاه از نظر پایداری کشاورزی قرار گرفته­اند مشاهده می­شود که استان قم در طی دوره مورد مطالعه و با استفاده از روش­های مک گراناهان و مولفه­های اصلی در رتبه 30 قرار گرفته است اما در روش موریس در رتبه 29 در سال­های 1396 و 1397 و در رتبه 26 در سال 1395 قرار دارد. همچنین نتایج بدست آمده برای استان­های سیستان و بلوچستان، خراسان جنوبی و بوشهر متفاوت بوده است. به گونه­ای که استان سیستان و بلوچستان در سال 1397-1396 دارای رتبه 30 در شاخص موریس و رتبه­های 27 و 23 در روش مک گراناهان و مولفه­های اصلی قرار دارد. 

 

 

 

جدول 2- نتایج حاصل از محاسبه شاخص پایداری کشاورزی

نام استان	1394-95						1395-96						1396-1397
	روش موریس		روش مک گراناهان		روش تحلیل مؤلفه‌های اصلی		روش موریس		روش مک گراناهان		روش تحلیل مؤلفه‌های اصلی		روش موریس		روش مک گراناهان		روش تحلیل مؤلفه‌های اصلی
	امتیاز	رتبه	امتیاز	رتبه	امتیاز	رتبه	امتیاز	رتبه	امتیاز	رتبه	امتیاز	رتبه	رتبه	رتبه	امتیاز	رتبه	امتیاز	رتبه
آذربا یجان شرقى	32/39	8	968/11	7	326/18	7	50/42	8	691/13	3	457/17	7	01/37	8	431/10	9	618/17	6
آذربا یجان غربى	65/44	4	74/12	5	544/21	4	55/43	5	912/11	6	246/20	4	63/43	5	993/11	5	309/20	5
اردبیل	25/31	15	545/8	16	172/14	13	30/30	12	121/8	15	876/12	13	57/32	12	718/8	16	463/13	13
اصفهان	81/45	3	579/13	3	175/20	5	76/44	4	024/13	4	142/18	5	62/44	4	442/13	4	499/20	4
ایلام	85/23	24	323/6	23	087/9	22	16/25	23	592/6	23	558/8	23	79/23	27	452/7	24	071/9	21
بوشهر	03/21	29	602/5	27	115/5	29	86/21	28	255/5	28	531/4	28	88/21	28	866/5	28	589/5	29
تهران	4/32	13	861/10	8	992/10	21	05/32	13	138/10	9	670/8	21	96/31	13	130/11	7	465/11	18
چها رمحال و بختیاری	96/24	22	251/6	24	833/9	18	22/24	25	023/6	26	323/9	18	03/26	22	860/6	23	653/9	19
خراسان جنوبى	9/21	27	632/5	25	772/6	27	50/24	24	246/6	25	990/3	29	38/29	18	486/9	12	007/6	28
خرا سا ن رضوى	6/57	1	351/19	1	621/29	1	53/52	1	523/16	1	958/27	1	24/55	1	992/16	1	286/30	1
خراسان شمالى	12/24	23	831/6	21	814/9	20	86/26	22	275/7	21	809/8	20	51/24	23	0612/7	22	889/8	22
خوزستان	92/40	7	99/11	6	732/24	3	98/44	3	227/12	5	696/22	3	02/48	3	817/13	3	493/22	3
زنجان	69/26	21	525/6	22	372/9	21	75/30	15	614/7	17	933/8	19	66/28	20	233/7	21	116/9	20
سمنان	19/28	19	916/8	14	327/6	28	49/27	21	003/7	22	038/8	26	33/24	24	277/6	26	966/6	27
سیستان و بلوچستان	92/15	30	616/5	26	022/8	24	90/18	30	348/6	24	259/7	24	59/16	30	103/6	27	811/7	23
فارس	17/51	2	593/15	2	942/24	2	32/52	2	343/15	2	468/23	2	91/51	2	720/14	2	498/25	2
قزوین	27/31	14	865/7	18	534/11	17	83/29	17	437/7	18	833/10	17	35/30	16	275/8	18	876/11	15
قم	09/22	26	602/4	30	910/3	30	13/21	29	167/4	30	417/3	30	39/19	29	588/4	30	810/4	30
کردستان	95/30	16	4/8	17	139/15	10	07/30	16	081/8	16	122/14	10	1/33	11	176/9	13	579/14	10
کرمان	48/32	12	871/9	10	694/12	14	82/29	18	506/8	14	380/12	14	67/30	15	417/8	17	294/12	14
کرمانشاه	72/38	9	724/9	11	398/16	8	55/37	9	096/9	11	334/15	8	78/36	9	841/9	10	581/15	8
کهگیلویه و بویر احمد	48/23	25	358/5	28	376/8	23	98/23	26	190/5	29	970/3	23	26/24	25	725/5	29	788/7	24
گلستان	84/41	6	495/13	4	086/16	11	94/40	7	670/11	7	010/14	11	19/38	7	750/10	8	737/14	9
گیلان	22/35	10	118/9	13	811/15	9	22/35	10	976/8	13	184/15	9	11/36	10	642/9	11	484/14	11
لرستان	57/28	18	63/7	19	971/12	15	48/28	20	326/7	20	366/12	15	17/28	21	064/8	20	851/11	16
مازندران	2/44	5	435/11	9	059/19	6	00/44	6	064/11	8	030/18	6	84/42	6	797/11	6	610/17	7
مرکزى	14/29	17	691/8	15	557/11	16	81/28	19	381/7	19	845/10	16	29/29	19	237/8	19	707/11	17
هرمزگا ن	06/21	28	104/5	29	892/6	25	84/22	27	753/5	27	062/6	25	9/23	26	423/6	25	742/7	25
همدان	71/33	11	624/9	12	675/14	12	91/32	11	097/9	10	639/13	12	73/31	14	925/8	15	994/13	12
یزد	74/27	20	379/7	20	810/6	26	23/31	14	998/8	12	579/4	27	5/29	17	168/9	14	977/6	26
میانگین	34/32		15/9		35/13		72/32		86/8		25/12		48/32		18/9		02/13
حداقل (بدترین)	92/15		60/4		91/3		91/18		16/4		41/3		59/16		58/4		81/4
حداکثر (بهترین)	6/57		35/19		62/29		53/52		52/16		95/27		24/55		99/16		28/30

*ماخذ: یافته های تحقیق

 

 

 

 

 

 

در نمودار (1) به مقایسه­های رتبه­های بدست آمده برای استان­های مختلف با استفاده از سه روش موریس-مک گراناهان و مولفه­های اصلی در سال زراعی 1397-1396 پرداخته شده است. همانطور که مشاهده می­شوند هر چند اختلافاتی در رتبه­های بدست آمده با استفاده از این روش­ها وجود دارد اما این اختلافات قابل توجه نیستند. به علاوه نتایج این مطالعه همبستگی بیشتر بین دو روش­های مک گراناهان و مولفه­های اصلی را تایید می­نماید که با نتایج بدست آمده از مطالعه پوراصفر سنگاچین و همکاران (2013) مطابق می­باشد. بنابراین می‌توان نتیجه‌گیری کرد که استفاده از این روش‌ها به نتایج نسبتا مشابهی منتهی می‌شوند و در مقایسه با روش‌ موریس، از سازگاری بیشتری با یکدیگر برخوردار هستند.

تفاوت در نتایج سطح‌بندی استان‌ها در هر کدام از روش‌ها، از یک سو به ماهیت شاخص‌ها و از سوی دیگر به مبانی نظری هر کدام از روش‌ها بستگی دارد. از مجموعه روش‌های موجود برای سنجش پایداری می‌توان چنین نتیجه‌گیری کرد که روش‌های مورد استفاده در این مطالعه مکمل یکدیگر بوده و در صورتی که به صورت مناسب برای تهیه شاخص‌های ترکیبی مورد استفاده قرار گیرند به نتایج مطلوبی می­رسیم. روش موریس هیچ‌گونه وزنی برای شاخص‌ها در نظر نمی‌گیرند، اما روش مک‌گراناهان، روش تحلیل مؤلفه‌های اصلی برای هر کدام از شاخص‌ها وزن محاسبه می‌کنند (پوراصفر سنگاچین و همکاران 2013).

 

 

 

 

 

نمودار 1- مقایسه رتبه­های استان­ها در سه روش موریس-مک گراناهان و مولفه­های اصلی در سال زراعی 1397-1396

 

 

برای تبیین بهتر تفاوت نتایج، شاخص­های پراکنش (دامنه، حداقل، حداکثر و میانگین) رتبه­های بدست آمده از سه روش موریس، مک گراناهان و مولفه­های اصلی، محاسبه شدند. در جدول (3) رتبه­های بدست آمده و آماره‌های پراکنش گزارش شده است. مقایسه تغییرات رتبه استان­ها در روش­های یاد شده نشان می­دهد که برخی از استان­ها بیشترین تغییرات در رتبه­ها و برخی کم­ترین تغییرات را داشته­اند. شاخص­های انحراف معیار و دامنه تغییرات به راحتی می­توانند این تفاوت­ها را منعکس کنند.  همان­طور که نتایج نشان داد در سال‌های مورد بررسی استان‌های خراسان رضوی، فارس، خوزستان، اصفهان، آذربایجان­غربی، آذربایجان­شرقی، کرمانشاه و گیلان وضعیت بهتری نسبت به سایر استان‌ها داشته­اند و در مقابل استان‌های قم، بوشهر، هرمزگان، یزد، سیستان و بلوچستان از وضعیت مناسبی برخوردار نبودند. در طول زمان بیشترین دامنه تغییرات در روش موریس در استان‌های خراسان جنوبی با 9رتبه و زنجان و یزد با 6 رتبه تغییر، می­باشد. در روش مک­گراناهان نیز بیشترین دامنه تغییرات در سال‌های مورد بررسی مربوط به استان‌های سمنان، کرمان و یزد به ترتیب با رتبه های 12، 7 و 6 می باشند. نهایتا در روش مولفه‌های اصلی بیشترین دامنه تغییرات در طول زمان مربوط به استان‌ تهران با 3 رتبه تغییر، می‌باشد.

همچنین با بررسی دامنه تغییرات رتبه در بین سه روش مورد استفاده این نتیجه حاصل می­گردد که در سال 1395-1394، بیشترین و کمترین دامنه تغییرات رتبه به ترتیب مربوط به  سمنان (با مقدار 14) و خراسان رضوی (با مقدار صفر)؛ در سال 1396- 1395 بیشترین دامنه تغییرات مربوط به یزد (با مقدار 15) و کمترین مربوط به ایلام، بوشهر، خراسان رضوی و فارس (با دامنه تغییرات صفر) و نهایتا در سال 1397-1396 بیشترین دامنه تغییرات مربوط به خراسان جنوبی و کمترین دامنه تغییرات مربوط به آذربایجان غربی، اصفهان، خراسان رضوی، خوزستان و فارس می­باشد. بنابراین در رابطه استان­هایی که با استفاده از سه روش نتیجه واحدی بدست آمده است با اطمینان بیشتری می­توان به رتبه بدست آمده اتکا نمود.

همچنین در طول زمان وضعیت پایداری استان‌های آذربایجان شرقی، اردبیل، ایلام، چهارمحال و بختیاری، خوزستان، سیستان و بلوچستان، و کردستان بهتر و استان‌های تهران، سمنان، گلستان و یزد بدتر شده است. بنابراین با مقایسه نتایج بدست آمده از سه روش مورد استفاده در این مطالعه مشاهده می­شود که در روش‌های استفاده شده تقریبا نتایج یکسان برای اکثرا استان‌ها به دست آمده است.

پس از تبیین رابطه بین نتایج رتبه­بندی حاصل از هر یک از روش­ها، طبقه­بندی استان­ها بر اساس رتبه­های به دست آمده با استفاده از روش مولفه‌های اصلی (میانگین این شاخص طی سه سال) با کمک روش تحلیل خوشه­ای سلسله مراتبی در نرم افزار SPSS انجام شد. نتایج حاصل از این بررسی نشان داد که فضای متمایز (خوشه) در سطح استان‌ها قابل تشخیص است. این فضاها یا خوشه ها را می­توان از منظر شاخص­های مورد استفاده به 5 گروه طبقه­بندی کرد.

(4)

لازم به ذکر است که همانطور که پیشتر گفته شد، وضعیت پایداری کشاورزی در استانهای ایران در وضعیت مناسبی قرار ندارند اما به طور نسبی برخی از استانها در جایگاه بهتری نسبت به سایر استانها قرار دارند. در شکل (2) سطح‌بندی استان‌ها با استفاده از تحلیل خوشه‌ای نمایش داده شده است. بر اساس نتایج حاصل از خوشه­بندی، در خوشه اول که به عنوان استان­های با "پایداری متوسط" نامگذاری شده است، تنها استان خراسان­رضوی قرار دارد. همچنین استانهای فارس، خوزستان و آذربایجان غربی در رتبه بعد از خراسان­رضوی و در گروه پایداری ضعیف قرار دارند. دلیل اینکه استان‌های خراسان رضوی، فارس، خوزستان و آذربایجان غربی در وضعیت بهتری به نسبت قرار دارند اتخاذ استراتژی­های ایجاد قطب­های رشد و اولویت دادن تخصیص منابع به مناطقی خاص در سال های گذشته است که این امر سبب شده است تا در شاخص­های مورد مطالعه از جمله عملکرد در واحد سطح، شرکت‌ها و اتحادیه‌های تعاونی و تشکل‌های بخش کشاورزی، موجودی ماشین­آلات و ادوات کشاورزی، ظرفیت صنایع تبدیلی، آموزش بخش کشاورزی، تحقیقات بخش کشاورزی، بیایان زدایی و آبخیزداری، آمار بالاتری نسبت به سایر استان­ها داشته باشند.

در گروه سوم که به عنوان استان­های با "ناپایداری ضعیف" نام گذاری شده است، 5 استان اصفهان، آذربایجان­شرقی، کرمانشاه، گیلان و مازندران قرار دارند. اینکه استان‌های این سطح، پایداری کمتری دارند به دلیل تفاوت در شاخص هایی همچون عملکرد در واحد سطح، ارزش ناخالص تولید بخش کشاورزی، صنایع تبدیلی، شاخص سیستم‌های کارآمد آبیاری (سطح نوین آبیاری)، و بیایان زدایی می­باشند.  گروه چهارم که به عنوان استان های در وضعیت "ناپایداری متوسط" نام گذاری شده اند شامل استان­های اردبیل، کرمان، همدان، لرستان، کردستان، و گلستان می‌باشد. آخرین گروه که بیشترین تعداد استان­ها در آن واقع شده­اند تحت عنوان "ناپایداری شدید" نامگذاری شده است و استان­های زنجان، قزوین، تهران، قم، مرکزی، سمنان، خراسان شمالی، خراسان جنوبی، یزد، سیستان و بلوچستان، هرمزگان، بوشهر، کهکیلویه و بویر احمد، چهارمحال و بختیاری و ایلام (50 درصد استان­های کشاورزی) در آن قرار دارند.

 

 

جدول 3- رتبه و آماره‌های پراکنش روش‌های تهیه شاخص ترکیبی
نام استان		سال 1395-1394								سال 1396-1395							سال 1397-1396
		رتبه‌ها				شاخص‌های پراکنش				رتبه‌ها			شاخص‌های پراکنش				رتبه‌ها			شاخص‌های پراکنش
		موریس		مک گراناهان	مولفه اصلی	دامنه	حداکثر	حداقل	میانگین	موریس	مک گراناهان	مولفه اصلی	دامنه	حداکثر	حداقل	میانگین	موریس	مک گراناهان	مولفه اصلی	دامنه	حداکثر	حداقل	میانگین
آذربا یجان شرقى		8		7	7	1	8	7	3/7	8	3	7	5	8	3	6	8	9	6	3	9	6	7/7
آذربا یجان غربى		4		5	4	1	5	4	3/4	5	6	4	2	6	4	5	5	5	5	0	5	5	5
اردبیل		15		16	13	3	16	13	7/14	12	15	13	3	15	12	3/13	12	16	13	4	16	12	7/13
اصفهان		3		3	5	2	5	3	7/3	4	4	5	1	5	4	3/4	4	4	4	0	4	4	4
ایلام		24		23	22	2	24	22	23	23	23	23	0	23	23	23	27	24	21	6	27	21	24
بوشهر		29		27	29	2	29	27	3/28	28	28	28	0	28	28	28	28	28	29	1	29	28	3/28
تهران		13		8	21	13	21	13	14	13	9	21	12	21	9	3/14	13	7	18	11	18	7	7/12
چها رمحال و بختیاری		22		24	18	6	24	18	3/21	25	26	18	8	26	18	23	22	23	19	4	23	19	3/21
خراسان جنوبى		27		25	27	2	27	25	3/26	24	25	29	5	29	24	26	18	12	28	16	28	12	3/19
خرا سا ن رضوى		1		1	1	0	1	1	1	1	1	1	0	1	1	1	1	1	1	0	1	1	1
خراسان شمالى		23		21	20	3	23	20	3/21	22	21	20	2	22	20	21	23	22	22	1	23	22	3/22
خوزستان		7		6	3	4	7	3	3/5	3	5	3	2	5	3	7/3	3	3	3	0	3	3	3
زنجان		21		22	21	1	22	21	3/21	15	17	19	4	19	17	17	20	21	20	1	21	20	3/20
سمنان		19		14	28	14	28	14	3/20	21	22	26	5	26	21	23	24	26	27	3	27	24	7/25
سیستان و بلوچستان		30		26	24	6	30	24	7/26	30	24	24	6	30	24	26	30	27	23	7	30	23	7/26
فارس		2		2	2	0	2	2	2	2	2	2	0	2	2	2	2	2	2	0	2	2	2
قزوین		14		18	17	4	18	14	3/16	17	18	17	1	18	17	3/17	16	18	15	3	18	15	3/16
قم		26		30	30	4	30	26	7/28	29	30	30	1	30	29	7/29	29	30	30	1	30	29	7/29
کردستان		16		17	10	7	17	10	3/14	16	16	10	6	16	6	14	11	13	10	3	13	10	3/11
کرمان		12		10	14	4	14	10	12	18	14	14	4	18	14	3/15	15	17	14	3	17	14	3/15
کرمانشاه		9		11	8	3	11	8	3/9	9	11	8	3	11	8	3/9	9	10	8	2	10	8	9
کهگیلویه و بویر احمد		25		28	23	5	28	23	3/25	26	29	23	6	29	23	26	25	29	24	5	29	24	26
گلستان		6		4	11	7	11	4	7	7	7	11	4	11	7	3/8	7	8	9	2	9	7	8
گیلان		10		13	9	4	13	9	7/10	10	13	9	4	13	9	7/10	10	11	11	1	11	10	7/10
لرستان		18		19	15	4	19	15	3/17	20	20	15	5	20	15	3/18	21	20	16	5	21	16	19
مازندران		5		9	6	4	9	5	7/6	6	8	6	2	8	6	7/6	6	6	7	1	7	6	3/6
مرکزى		17		15	16	2	17	15	16	19	19	16	3	19	16	18	19	19	17	2	19	17	3/18
هرمزگا ن		28		29	25	4	28	25	3/27	27	27	25	2	27	25	3/26	26	25	25	1	26	25	3/25
همدان		11		12	12	1	12	11	7/11	11	10	12	2	12	11	11	14	15	12	3	15	12	7/13
	یزد	20		20	26	6	26	20	22	14	12	27	15	27	12	7/17	17	14	26	12	26	14	19
	حداکثر					14							15							16
	حداقل					0							0							0

 

*ماخذ: یافته‌های تحقیق

 

 

 

شکل 2- سطح‌بندی استان‌ها با استفاده از تحلیل خوشه‌ای

 

 

نتیجه گیری و پیشنهادات

طی دهه پایانی قرن بیستم و همزمان با طرح رویکردهای مختلف توسعه به طور عام و توسعه پایدار به طور خاص، توجه دولت‌ها و برنامه‌ریزان برای شناسایی تفاوت‌های منطقه‌ای در پهنه سرزمین با استفاده از مجموعه‌ای از شاخص‌ها به عنوان یکی از مهم ترین مسایل مطرح شده است. زیرا یکی از مهم ترین الزامات برای قرار گرفتن در مدار توسعه پایدار، توجه به این ویژگی‌ها برای تعادل بخشی و تخصیص بهینه منابع برای رسیدن به توسعه پایدار در مناطق مختلف یک کشور است. به همین دلیل، در این مطالعه تلاش شد تا با به‌کارگیری مجموعه‌ای از شاخص‌ها، ابتدا استان‌های کشور از نظر پایداری کشاورزی در چارچوب شاخص‌های ترکیبی با استفاده از روش­های مختلف، سطح‌بندی شوند و در مرحله دوم ارتباط ساختاری روش‌هایی که برای تهیه شاخص ترکیبی مورد استفاده قرار گرفتند، شناسایی شدند. برای این منظور، ابتدا 35 شاخص اقتصادی، اجتماعی و محیط­زیستی شناسایی و مقادیر هر کدام از آنها برای استان‌های کشور طی سه سال زراعی 1397-1396، 1396-1395 و 1395-1394 گردآوری شد. پس از گردآوری اطلاعات و داده‌های لازم، شاخص ترکیبی پایداری با استفاده از سه روش موریس، مک‌گراناهان و تحلیل مولفه‌های اصلی برای استان‌ها ساخته و استان‌ها سطح‌بندی شدند.

با مقایسه­ی رتبه­های بدست آمده مختلف با استفاده از سه روش موریس-مک گراناهان و مولفه­های اصلی این نتیجه حاصل شد که هر چند اختلافاتی در رتبه­های بدست آمده وجود دارد اما این اختلافات در اکثر موارد قابل توجه نیستند. به علاوه نتایج این مطالعه همبستگی بیشتر بین دو روش­های مک گراناهان و مولفه­های اصلی را تایید می­نماید. در نهایت، طبقه‌بندی استان‌ها با استفاده از روش تحلیل خوشه­ای سلسه مراتبی بر اساس رتبه‌های بدست آمده از روش تحلیل مولفه­های اصلی انجام شد. نتایج حاصل از این بررسی نشان داد که 5 فضای متمایز در سطح استان‌ها قابل تشخیص است. این فضاها یا خوشه‌ها را می‌توان از منظر شاخص­های مورد استفاده به پنج گروه پایداری متوسط (یک استان)، پایداری ضعیف (3 استان)، ناپایداری ضعیف (5 استان)، ناپایداری متوسط (6 استان) و ناپایداری شدید (15 استان) طبقه‌بندی کرد که اکثر استان­های کشور (50%) در گروه ناپایداری شدید قرار دارند. دلایل این گروه­بندی متمایز را از یک سو می­توان به شرایط اکولوژیکی و طبیعی استان‌ها و همچنین پیشینه سیاست­های دولت در سال‌های گذشته نسبت داد. تفاوت های اکولوژیکی و طبیعی حاکم بر استان­های کشور باعث شده است تا برخی از شاخص‌های محیط­زیستی مانند متوسط بارش سالیانه، بیایان زدایی و آبخیزداری و همچنین شاخص­های میزان استفاده از سیستم­های نوین آبیاری، مصرف کود، مصرف انرژی در بین استان­های کشورتفاوت­ زیادی داشته باشند که این مساله تا حدود زیادی سطح بندی استان­ها و قرار گرفتن آن­ها در خوشه های متمایز را توجیه می­کند. از سوی دیگر، اتخاذ استراتژی­های ایجاد قطب­های رشد، توجه بیشتر به بهداشت و آموزش در این قطب‌ها، و اولویت دادن تخصیص منابع به مناطقی خاص در سال­های گذشته، سبب شده است تا در برخی از شاخص­های اقتصادی و اجتماعی از جمله عملکرد در واحد سطح، اتحادیه‌های تعاونی و تشکل‌های بخش کشاورزی، موجودی ماشین‌ها و ادوات کشاورزی، ظرفیت صنایع تبدیلی، آموزش بخش کشاورزی، تحقیقات بخش کشاورزی تفاوت‌های زیادی بین استان­های در وضعیت بهتر مانند خراسان رضوی، فارس، خوزستان، اصفهان و آذربایجان غربی و استان­های ناپایدارتر مانند سیستان و بلوچستان، بوشهر، قم و هرمزگان به وجود آید که بازخورد آن‌ها را در نتایج شاخص پایداری محاسبه شده و تفاوت بین استان‌ها می­توان مشاهده نمود.

با بررسی مهمترین شاخص­های لازم برای دستیابی به پایداری کشاورزی مشاهده می­شود که مهمترین شاخص­های پایداری کشاورزی در بعد اقتصادی شاخص­های تولید گلخانه­ای، سطح زیرکشت، ضریب مکانیزاسیون، تعداد کل تعاونی و تشکل­های بخش کشاورزی و خرید تضمینی، بعد اجتماعی شاخص­های نیروی متخصص و ماهر در کشاورزی، نرخ بیکاری، تعداد بهره برداران و نرخ اشتغال کشاورزی و بعد زیست­محیطی شاخص­های سطح بیمه شده، اجرای طرح بیابان­زدایی، سیستم­های کارآمد آبیاری، سرانه انتشار گازهای گلخانه­ای و میزان فروش کودهای شیمیایی می­باشند که بایستی بیش از پیش مورد توجه سیاستگزاران قرار گیرد. به عبارت دیگر، می­توان با ارتقا این شاخص­ها در استان­هایی که در وضعیت نامناسبی از نظر پایداری کشاورزی قرار دارند زمینه لازم جهت افزایش پایداری کشاورزی را فراهم ساخت. بنابراین جهت ارتقای پایداری اجتماعی و اقتصادی پیشنهاد می­شود، سطح سواد کشاورزان و روستاییان استان‌های ناپایدار (قم، بوشهر، سیستان و بلوچستان) با سرمایه‌گذاری در بخش آموزش روستایی بخصوص در حیطه شغلی آن‌ها بهبود یابد. همچنین متولیان بخش کشاورزی با سرمایه‌گذاری بر روی زیرساخت‌های تولید مثل استفاده از سیستم‌های نوین آبیاری، افزایش مکانیزاسیون و روش‌های مناسب کشاورزی در راستای پایداری اقتصادی گام بردارند. همچنین با توجه به اینکه استان­های کشور از نظر زیست­محیطی در شرایط خوبی قرار ندارند لازم است در زمینه مدیریت بهینه منابع آب (بویژه در استان­های سیستان و بلوچستان، هرمزگان و یزد) و کودهای شیمیایی در سطح مزارع و شناسایی محصولات سازگار با هر منطقه در راستای افزایش شاخص تنوع زراعی اقدام شود (در حال حاضر بیشترین تنوع زراعی مربوط به استان­های گیلان و مازندران و کمترین میزان تنوع زراعی مربوط به قم، سیستان و بلوچستان، هرمزگان و یزد می­باشد).

بنابراین با توجه به اینکه تفاوت­های منطقه­ای در پایداری کشاورزی در بین استان­های کشور وجود دارد، لازم است که به تدوین سیاست­های توسعه پایدار کشاورزی به صورت استانی و با در نظر گرفتن شرایط متنوع کشت و بوم­شناسی هر استان و عواملی که کشاورزی را به سمت ناپایداری زیست­محیطی، اقتصادی و اجتماعی سوق می­دهد، آشکار می­گردد. ضرورت توجه به این مسئله در سایر مطالعات نیز ذکر شده است (بوردن و همکاران، 2007؛ ذوالفقار و تاپا، 2017؛ مقیم و گارنا، 2019). بعلاوه نتایج بدست آمده در این مطالعه با نتایج مطالعه امیرزاده مرادآبادی و همکاران (2018)، هماهنگ می باشد. نتایج این مطالعه (طی دوره 1394-1384) نشان داد که ایران در وضعیت پایداری متوسط قرار دارد که در مقایسه با نتایج مطالعه اخیر (دوره 1397-1394) مشاهده می شود که به طور نسبی وضعیت تمامی استان­ها در شاخص پایداری کشاورزی تنزل یافته است و وضعیت نسبت به قبل بدتر شده است. بنابراین اعمال استراتژی­های مدیریتی در هر منطقه با توجه به وضعیت شاخص­های اقتصادی، اجتماعی و زیست­محیطی در آن منطقه بیش از پیش آشکار می­گردد.

لازم به ذکر است تنها محدودیتی که در راستای انجام این مطالعه وجود داشت عدم وجود اطلاعات جامع و کامل برای سال­های 1398 به بعد می­باشد که با دسترسی به اطلاعات جدیدتر می­توان در مطالعات بعدی به سنجش وضعیت پایداری کشاورزی در این سال­ها­ پرداخت.

 

سپاسگزاری

بدین وسیله از تمامی حمایت­ها و مساعدت­های دانشگاه شیراز جهت فراهم نمودن امکانات موردنیاز برای اجرای این پژوهش، تشکر و قدردانی به عمل می­آید.

 

[1] - OECD

[2] - High Yield Variety

[3] . Morris index

[4] - Principal Component Analysis (PCA)

[5] - http://dbagri.maj.ir/cost/product.asp

[6] - https://www.amar.org.ir/english/Iran-Statistical-Yearbook

 

تعداد مشاهده مقاله: 11