بررسی عوامل موثر بر پایداری کشاورزی در بین کشاورزان شهرستان مشکین شهر

مقدمه

     پایداری کشاورزی به عنوان یک پیش­شرط کلیدی برای سودآوری بلندمدت نواحی کشاورزی مطرح می‌شود و یک سیستم کشاورزی در صورتی پایدار است که از نظر زیست­محیطی با کیفیت، از جنبه اقتصادی دارای ثبات و از حیث اجتماعی عادلانه باشد. پایداری کشاورزی در سطوح مختلف مزرعه، منطقه­ای، ملی و بین­المللی مطرح است اما با توجه به شرایط زیست­محیطی، اقتصادی، اجتماعی و تکنولوژیکی خاص در هر منطقه، نیاز به ارزیابی پایداری در مقیاس‌های کوچکتر دیده می‌شود (رضایی و همکاران  2015). به کمک این ارزیابی می‌توان میزان پایداری مورد نظر را برآورد کرد. مطالعات مختلفی در زمینه پایداری در کشاورزی صورت گرفته است. دستیابی به کشاورزی پایدار، از مهمترین اهداف توسعه است (UNCED, 2015; FAO, 2012). پایداری به عنوان یک عنصر کلیدی، در جهت آینده سودآور بلندمدت برای کشاورزی و مناطق روستایی دیده می‌شود (پاسلو همکاران  2007). در واقع کشاورزی پایدار، یک شاخه مهم از توسعه پایدار است که به­ دلیل اهمیت بخش کشاورزی در بسیاری از کشورها، از جمله کشورهای جهان سوم به عنوان رویکرد مناسب قرن 21 با هدف تعادل­بخشی به این بخش مهم اقتصادی و توجه به زندگی قشر عظیمی از مردم، اهمیت اساسی پیدا کرده است (زاهدی  2013). کشاورزی پایدار، پاسخی است به اثرات سوء کشاورزی مدرن و صنعتی نسبت به محیط­زیست و سلامتی انسان‌‌ها به ­طوری ­که مدیریت واحدهای کشاورزی بر مبنای تفکر نظام صنعتی و کاربرد مدل صنعتی نتوانسته است کشاورزی صنعتی را به پایداری برساند. فعالیت­های ناپایدار کشاورزی خود از مهم­ترین عوامل سهیم در مسائل زیست‌محیطی مانند انتشارگازهای گلخانه‌ای، افت تنوع زیستی، جنگل‏زدایی، آلودگی آب و خاک و فرسایش خاک هستند (فلوئا و همکاران  2015) گسترش کشاورزی تا به حال اثرات قابل توجهی بر زیستگاه‌ها، تنوع زیستی، ذخیره­سازی کربن و شرایط خاک داشته است. به گونه‏ای که   کشاورزی جهانی 70 درصد از مراتع، 50 درصد از دشت‌ها^[1]، 45 درصد از جنگل­های برگ‌ریز مناطق معتدله[2] و 27 درصد از زیست‌بوم جنگلی مناطق استوایی[3] را از بین برده یا تغییر داده است. این گسترش نگران­کننده است زیرا این مخازن غنی از تنوع زیستی و خدمات مهم زیست­بومی هستند. پاک­سازی جنگل‌های استوایی نیز خود یک منبع مهم برای انتشار گازهای گلخانه‌ای است به‌ طوری­ که تخمین زده می‌شود حدود  1015 × 1/1 گرم کربن به ازای هر سال آزاد می‌شود یا منبع مهمی برای انتشار حدود 12 درصد از دی اکسید کربن است (فلوی و همکاران 2018).

      آنچه باعث شده است تا رهیافت‌های رفتاری در مطالعات پایداری کشاورزی مورد توجه قرار بگیرد این است که زارعان مشخصاً به حداکثرسازی سود تمایل دارند و لذا مدل‌های هزینه-فایده قادر به درک پیچیدگی‌ نگرش­ها و رفتار کشاورزان نیست (منتی‌زاده و زمانی 2012). این تمایل به حداکثر سود موجب شده است زارعان به ­دنبال افزایش تولید محصولات زراعی خود به هر قیمتی باشند. زارعان به دنبال حداکثرسازی منافع اقتصادی‌شان هستند در حالی‌ که جامعه به­ دنبال کاهش اثرات مخرب زیست­محیطی می‌باشد (شوشتریان و همکاران 2011). لذا این تضاد، منجر به بروز رفتارهای ناپایداری در میان زارعان شده است؛ به گونه‏ای که طبق یافته‏های تحقیقات، رفتارهایی مانند استفاده بی­رویه از کودهای شیمیایی و همچنین استفاده از سموم و آفت‌کش­های شیمیایی مهمترین علل آلودگی­های زیست­محیطی شناخته شده‌اند (افشاری و همکاران  2015؛ بوس و همکاران  2007). چان (1998)، معتقد است که بحران­های اکولوژیک همانند مشکلات فنی یا صنعتی نیستند، بلکه به عنوان یک ناهنجاری به حساب می‌آیند. وی مشاهده کرد که ریشه مشکلات و بحران­های زیست­ محیطی، رفتار انسان­ها است و در واقع پایداری در کشاورزی به تصمیم‏های  میلیون­ها کشاورز و دامدار بستگی دارد. این کشاورزان هستند که تصمیم می‌گیرند که چه محصولاتی را در چه زمین‌هایی  و با چه روش­هایی کشت کنند (ریب و سامنر  2007). بنابراین پایداری کشاورزی در رفتارهای کشاورزان متجلی می‌شود یا ظهور پیدا می­کند. علی‌رغم اینکه در سال­های اخیر تعداد قابل­توجهی از کشاورزان از آثار زیان­بار محیطی و اجتماعی کشاورزی متداول آگاهی بیشتری پیدا کرده‌اند، اما تاکنون پذیرش فعالیت­های کشاورزی پایدار از سوی آنان با چالش­های جدی روبرو بوده است. این مسأله نشان دهنده این است که تنها نگرش مثبت یک فرد در جهت انجام یک رفتار کافی نیست، بلکه در نظر گرفتن همه عوامل تأثیرگذار بر رفتار آن فرد نیز ضروری به نظر می‌رسد (بایارد و جولی 2007). سؤال اصلی اینجاست که آیا طبیعت خود کشاورزی به تنهایی مسئول این همه اثرات مخرب زیست‌محیطی، کاهش سلامتی و امنیت غذایی است یا اینکه رفتار کنش­گران درون نظام کشاورزی محرک و تشدیدکننده این اثرات ناپایداری است؟ باید توجه داشت که نظام‌های کشاورزی، در واقع نوعی نظام‌های انسانی هستند؛ بنابراین «آنچه پایدار خوانده می‌شود» یک مفهوم ارزش-نهاده است (کرمی و منصورآبادی 2008)،  که بر پایه تغییرات در ارزش‌ها، نگرش‌ها و رفتار کشاورزان، مدیران و سایر ذینفعان شکل می‌گیرد و ناپایداری نظام‌های کشاورزی نیز ریشه در رفتارهای ناپایدار این کنش­گران دارد و شناسایی این عوامل می تواند در جهت کنترل بهتر پایداری موثر باشد. بنابراین این تحقیق با هدف شناسایی عوامل موثر بر پایداری کشاورزی در شهرستان مشکین شهر انجام می‏گیرد.

    در حال حاضر مسائل زیست­محیطی یکی از مهم‌ترین مسائل مطرح در سطح جهانی و ملی، در بسیاری از کشورهای دنیاست و تاکنون کنفرانس‌ها و نشست‌های بین‌المللی مهمی‌ در این خصوص برگزار شده و کشورها به معاهدات و کنوانسیون‌های متعددی برای جلوگیری از بدتر شدن وضعیت محیط‌زیست جهانی متعهد شده‌اند. داشتن اطلاعات کافی از وضعیت محیط‌زیست کشورها و بررسی روند تغییرات محیط‌زیستی یکی از موضوعات مورد توجه مجامع جهانی در طی سال­های اخیر بوده است. این موضوع در شناخت و درک صحیح از وضعیت موجود برای تعیین تغییرات لازم در نحوه مدیریت و ارائه برنامه‌های مدیریتی نقش بسیار مهمی‌ ایفا می‌‌کند (کوک و همکاران 2017) ، در واقع ارزیابی و سنجش پایداری زیست­محیطی در وضع موجود، به عنوان مهمترین ابزار در فرآیند برنامه­ریزی توسعه پایدار قابل طرح و بررسی است. این ارزیابی، نوعی ارزیابی بوم­شناختی است که در سطوح مختلف انجام می­شود و به دنبال ارائه چارچوبی است که در آن ارزیابی اثرات برنامه­ها، راهبردها و سیاست­ها بر محیط­زیست به صورت جامع مورد ارزیابی، سنجش و تحلیل قرار گرفته و در نهایت راهکارهایی را برای کاهش فشار بر محیط­زیست ارائه دهد (ملکی و همکاران  2015). از این­رو تاکنون شاخص‌ها و روش­های مختلفی جهت سنجش پایداری زیست­محیطی از سوی سازمان­های تحقیقاتی و محققان این رشته مطرح شده است.

     یکی از علل اصلی دشواری اندازه­گیری میزان پایداری در تعریف آن نهفته است. بسیاری از معیارها و شاخص­هایی که با آن پایداری زیست­محیطی سنجیده می­شوند، جنبه کیفی دارند. حفاظت از حیات­وحش، خاک، آب، هوا، تنوع زیستی و ژنتیکی همگی معیارها و شاخص­هایی کیفی­اند که مستقیماً نمی­توان آنها را اندازه­گیری کرد. بنابراین، به طور غیرمستقیم، میزان پایداری با استفاده از شاخص­هایی که قابل اندازه­گیری­اند، سنجیده می­شود. در حقیقت شاخص بیان آماری پدیده­هاست که امکان مقایسه و ارزیابی پدیده­ها را در زمان­ها و مکان­های مختلف فراهم می­کند (مفیدی و همکاران 2018). شاخص­های زیست­محیطی به عنوان نخستین ارزیاب­های فشار بر محیط­زیست، تعیین وضعیت محیط­زیست و ارزیابی رهیافت­های در نظر گرفته شده، نقشی حیاتی در گزارش پایداری زیست­محیطی ایفا می­کنند. شاخص­های زیست­محیطی منبع مهم اطلاعاتی برای سیاست­گذاران و راهنمای عملی برای تصمیم­گیری، نظارت و ارزیابی می­باشند (عنابستانی و خسروبیگی 2012).

 تاکنون مطالعات مختلفی در خصوص پایداری کشاورزی و عوامل مؤثر بر آن انجام گرفته است.  مطالعاتی که میزان پایداری را سنجیدند؛ نتایج پژوهش پورزند و بخشوده (2012) در خصوص ارزیابی میزان پایداری کشاورزی در شهرستانهای استان فارس نشان میدهد که شهرستان استهبان از لحاظ پایداری کشاورزی در وضعیت ناپایدار قرار دارد. بوذرجمهری و همکاران (2012) در مطالعهای که در روستاهای دهستان ایجرود استان زنجان انجام دادهاند به این نتیجه رسیدهاند که بدلیل شکل نگرفتن بستری آموزشی برای اطلاع رسانی در این منطقه و آگاهی نیافتن کشاورزان از اصول کشاورزی پایدار، شرایط این منطقه را به گونهای ساخته است که کشاورزی پایدار در حد پایین قرار گیرد و در وضعیت نامطلوبی بسر ببرد. نتایج پژوهش صیدایی و همکاران (2013) در مناطق روستایی بخش مرکزی شهرستان روانسر بیانگر آنست که وضعیت بخش اعظم کشاورزان در سطح ناپایدار قرار دارد. نتایج مطالعه شاهروخی ساردو و همکاران(2016) در پژوهشی که به سنجش درجه توسعه کشاورزی در مناطق روستایی دهستان دشتروم پرداخته اند،بیانگر آنست که توسعه کشاورزی در محدوده مورد مطالعه وضعیت نامطلوبی قرار دارد.

مطالعاتی که عوامل موثر را مورد بررسی قرار دادند، موحدی و همکاران (2015) در روستاهای شهرستان کرمانشاه نشان میدهد که مزارع بیشتر کشاورزان در سطح ناپایدار قرار دارد. نتایج پژوهش داودی و مقصودی(2011) در بین سیبزمینی کاران شهرستان شوشتر نشانگر نقش متغیرهای سن و سابقه کار کشاورزی بر پایداری کشاورزی است. یافته‌های پژوهش موحدی و همکاران (2015) بیانگر آنست که آموزش و ترویج از عوامل موثر بر پایداری کشاورزی می باشد. اکبریان (2018) در مطالعه ای نشان دادند که آشنایی با کشاورزی پایدار و  شرکت در کلاسهای ترویج به ترتیب بیشترین و کمترین تاثیر را بر پایداری کشاورزی دارند. امیری و همکاران (2020) در پژوهشی به بررسی عوامل مؤثر بر سیستم تولید گندم در ایران و پایداری آن با استفاده از رویکرد پویایی‌شناسی  پرداختند. نتایج نشان داد که افزایش استفاده از کودهای ارگانیک و کاهش استفاده از کودهای معدنی برای افزایش کیفیت خاک و افزایش سطح تکنولوژی کشاورزی  می باشد و حساسیت زیاد تولید گندم به نوسان‌های بارشی و سطح تکنولوژی، افزایش برنامه‌ریزی و سرمایه‌گذاری برای استفادۀ بهتر و مؤثرتر از این دو منبع توصیه می‌شود. همچنین نتایج پژوهش نوری و همکاران(2015) در روستاهای دهستان آباده طشک(شهرستان نی ریز) نقش رضایت از شغل بر توسعه پایدار کشاورزی را مورد تائید قرار داده است. در مجموع مرور ادبیات و پیشینه پژوهش نشان از آن دارد که در اغلب مطالعات انجام شده پایداری کشاورزی در شرایط نامطلوب و ناپایدار قرار دارد. ضمن اینکه پایداری کشاورزی در بین مناطق روستایی متفاوت و در نوسان است و با توجه به ویژگی متفاوت جوامع، عوامل و مولفه‌های مختلفی بر پایداری کشاورزی تاثیرگذارند. شارما  و همکارن(2012) در پژوهش خود در نووارا الییا سریلانکا بیان می‌دارند که بین وضعیت تحصیلات و گرایش به کشاورزی پایدار رابطه معنادار آماری وجود دارد بعبارتی با افزایش سطح تحصیلات این گرایش افزایش می‌یابد. نتایج مطالعه لوگاندا (2013) در تانزانیا بر نقش تحصیلات بر پذیرش کشاورزی حفاظتی صحه میگذارد. یافته‌های پژوهش جمشیدی و همکاران(2016) با موضوع سازههای موثر بر کشاورزی پایدار در بین برنجکاران شهرستان شیروان چرداول نشان از آن دارد که بین پایداری کشت برنج و متغیرهای سن، میزان تحصیلات، دانش کشاورزی پایدار یک رابطه مثبت و معنادار آماری وجود دارد. تاکی و همکاران (2018) تأثیرات زیست‌محیطی مصرف انرژی برای تولید گندم در مرکز ایران را از روش تجزیه‌وتحلیل چرخۀ طول عمر بررسی کردند و به این نتیجه رسیدند که گندم دیم نسبت به گندم آبی به‌علت عملکرد کمتر در هکتار آلوده‌کننده‌تر است و مصرف کود و سوخت دیزل در تولید گندم، بیشترین سهم را در آلودگی محیط‌زیست دارد. قاسمی و همکاران (2020) پایداری زیست‌محیطی و اقتصادی تولید گندم در غرب ایران را با استفاده از تجزیه‌وتحلیل چرخۀ زندگی بررسی کردند. آنان به این نتیجه رسیدند که کاهش سوخت‌های فسیلی و گرم‌شدن کرۀ زمین از آثار زیست‌محیطی تولید گندم است که به‌طور عمده، ناشی از جریان الکتریکی و کود نیتروژن استفاده‌شده در کشت گندم است. هوشیار و همکاران (2018) با استفاده از تجزیه‌وتحلیل ایمرژی، پایداری زیست‌محیطی تولید گندم و ذرت را در آب‌وهوای گرم مناطق جنوبی ایران بررسی کردند و به این نتیجه رسیدند که تولید گندم در این مناطق، پایداری بیشتری نسبت به تولید ذرت دارد و تولید ذرت در مقایسه با تولید گندم، به مراقبت‌های بیشتری، مخصوصاً دربارۀ مصرف نیتروژن و مصرف آب نیازمند است. یینگ و همکاران (2017) در مطالعه‌ای، مدیریت نیتروژن را برای تولید پایدار گندم بررسی کردند و به این نتیجه رسیدند که مدیریت پایدار نیتروژن در تولید گندم برای بهره‌وری محصول، سودآوری شخصی، حفاظت از محیط‌ زیست و سلامتی انسان، اهمیت بسیار زیادی دارد. رن و همکاران (2019) در پژوهش خود، تأثیر اندازۀ مزرعه را بر پایداری اقتصادی و زیست‌محیطی در چین بررسی کردند و به این نتیجه رسیدند که افزایش اندازۀ مزرعه، تأثیر مثبتی بر سود خالص کشاورز و همچنین کارآیی اقتصادی، فنی و کارگری و کاهش آماری معنی‌دار استفاده از کود و سموم دفع آفات نباتی در هکتار دارد و مزایای مشخصی برای حفاظت از محیط زیست دارد.

در مجموع مرور ادبیات و پیشینه پژوهش در داخل کشور نشان از آن دارد که در اغلب مطالعات انجام شده پایداری کشاورزی در شرایط نامطلوبی قرار دارد. ضمن اینکه پایداری کشاورزی در بین مناطق روستایی متفاوت و در نوسان است و با توجه به ویژگی متفاوت جوامع، عوامل و مؤلفه‌های مختلفی بر پایداری کشاورزی تاثیرگذارند. به طوری که شواهد و تحقیقات نشان می‌دهند که عوامل  متعددی بر پایداری کشاورزی موثر هستند که شناسایی این عوامل موجب کنترل بهتر پایداری کشاورزی می شود که می توان موانع مثبت را تقویت و موانع منفی را از بین برد. بنابراین ابتدا با بررسی مطالعات انجام شده در این حوزه  شامل . رن و همکاران (2019) ، یینگ و همکاران (2017)، لوگاندا (2013) و باستان و همکاران (2018)   سعی در شناسایی عوامل و معیارهایی دارد که با ویژگی‌های و ارزشهای کشور ما همخوانی بیشتری داشته باشد. در گام بعد با توجه به عوامل و معیارهای شناسایی شده مدلی برای ارزیابی رابطه بین پایداری  با عوامل  مختلف ارائه می‌شود.

مواد و روش­ها

    این تحقیق کاربردی  و برای  جمع‌آوری اطلاعات، از روش میدانی و پیمایشی  و ابزار پرسشنامه محقق ساخته استفاده شده است. همچنین از بُعد تجزیه و تحلیل داده‌ها، پژوهش از نوع توصیفی- همبستگی است  که از روش‌های کمی نیز استفاده شده است.  نخست بررسی کامل و جامعی از ادبیات داخل و خارجی صورت گرفت و بر اساس آن، پرسشنامه به عنوان ابزار اصلی تحقیق تدوین شد. جامعه آماری پژوهش کشاورزان شهرستان مشکین شهر  به تعداد تقریبا 20000 بهره بردار می‏باشد و نمونه گیری به روش  نمونه گیری خوشه ای انجام شده است. تعداد نمونه با استفاده از جدول مورگان 377  پر شد. پایایی و روایی پرسش نامه طراحی شده بر اساس آلفای کرونباخ و بارهای عاملی مورد ارزیابی قرار می‌گیرد و با روش معادلات ساختاری روابط بین متغیرها بررسی می‌شود.

    در این قسمت به بررسی شاخص‌های پایداری کشاورزی که از مبانی نظری و پیشینه تحقیق استخراج شده پرداخته می‌شود:

شاخص پایداری کشاورزی مجموعه­ای از سنجه­های پایداری است که پایداری یک سیستم کشاورزی را به شکل کمی تعیین می­کند و ماهیت چند بُعدی دارد (رائو و روجرز  2006 و کویجر و همکاران 2012)، بنابراین هیچ سنجه­ای به تنهایی نمی­تواند پایداری را کمی نماید. مجموعه­ای از شاخص­ها که جنبه­های مختلف پایداری را کمی می­کنند را با هم ادغام می‏شود تا در نهایت یک محاسبه جامع از سنجش پایداری ارائه گردد (اَلانگ و مارتین 1995). در جدول (1) شاخص‌های مورد بررسی  در ابعاد  فردی، اقتصادی، اجتماعی – فرهنگی، سیاسی، آموزشی و ترویجی، محیط زیستی و مدیریتی آورده شده است.

        بعد از تعیین عوامل موثر بر پایداری، پایایی ابزار تحقیق با روش آلفای کرونباخ (برای محاسبه همسانی درونی ابزار تحقیق) بررسی  شد. این روش برای محاسبه هماهنگی درونی ابزار اندازه­گیــری که خصیصه­های مختلف را اندازه­گیری می­کند، به­کار می­رود. برای محاسبه ضریب آلفای کرونباخ ابتدا باید واریانس نمره­های هر زیر مجموعه سوال­های پرسشنامه و واریانس کل محاسبه کرد. مقدار ضریب آلفا برای 42 پرسشنامه پر شده پیش آزمون، محاسبه شد که میزان پایایی در جدول  (2) گزارش شده است.

    چناچه نتایج گزارش نشان می‏دهد مقدار ضریب آلفای کرونباخ برای تمام متغیرها در پرسشنامه از 7/0 بالاتر می­باشد و بنابرین میزان پایایی در حد قابل قبول می­باشد.

جدول 1- دسته بندی عوامل موثر بر پایداری در کشاورزی

Boshagh, 2012; Boshagh et al, 2013; Jamshidi et al, 2015; Shahrokhi Sardoo et al,2016; Seydaei et al, 2013;

Movahedi et al, 2016. Akbarian et al, 2018.

جدول 2- ضریب آلفای ابعاد مدل پژوهش

نتایج و بحث 

       قبل از انجام تحلیل عاملی تاییدی بایستی از کفایت نمونه‏گیری اطمینان حاصل شود که آیا می­توان داده­های موجود را برای تحلیل عاملی تاییدی مورد استفاده قرار داد یا خیر. برای این منظور از شاخص‌های KMO و آزمون بارتلت استفاده می­شود و مشخص می­سازد که واریانس متغیرهای تحقیق تحت تأثیر واریانس مشترک برخی متغیرهای پنهانی و اساسی است یا خیر.این شاخص بین صفر و یک می­باشد. اگر مقدار نزدیک یک باشد یعنی از 5/0 بیشتر باشد آن داده­ها برای تحلیل عاملی مناسب هستند، ولی اگر کمتر از 5/0 باشد تحلیل عاملی تاییدی برای داده­های مورد نظر مناسب نیست.

جدول  3- نتایج آزمون KMO و بارتلت برای تحلیل عاملی  تاییدی

داده­های جدول (3) مقدار شاخص KMO، مقدار آماره آزمون بارتلت، درجه­ آزادی و سطح ­معنی­داری را نشان می­دهد. از آنجایی که مقدار شاخصKMO، 83/0 محاسبه شده است (بزرگتر از 5/0)، تعداد نمونه برای تحلیل عاملی و تعیین بار عاملی هر یک ار مولفه‏ها کافی می­باشد. همچنین مقدار سطح­ معنی­داری آزمون بارتلت، کوچکتر از 5 درصد است که نشان می­دهد تحلیل عاملی تاییدی برای شناسایی ساختار مدل عاملی، مناسب بوده است.  در بررسی بارعاملی گویه ها، نتایج نشان داد که از بین 75 گویه، دو گویه بارعاملی کمتر از 0.5 داشتند و از پرسشنامه حذف شدند، اما بقیه گویه ها بار عاملی بالاتر از 0.5  داشتند. بعد از حذف این دو عامل مدل و بار عاملی دوباره بررسی شد. نتایج میزان بارعاملی در جدول 4  آورده شده است.

      بررسی تحلیل عاملی تاییدی گویه ها نشان می دهد که بار عاملی همگی بزرگتر از 5/0 می­باشند، هر 73 گویه شرایط لازم برای استخراج متغیرها را دارند.

       همچنین جهت تعیین روایی ابزار اندازه­گیری از میانگین واریانس استخراج شده و جهت سنجش پایایی نیز از روش پایایی ترکیبی شد.

جدول 4-گویه‌ها و بار عاملی برای پرسشنامه از روش تحلیل عاملی تاییدی

جدول 5-  پایایی مرکب متغیرهای پژوهش

با توجه به اینکه پایایی مرکب متغیرهای پژوهش بالاتر از 0.7 می­باشد؛ بنابراین می­توان گفت کلیه متغیرهای پژوهش از وضعیت مناسب و قابل قبولی از نظر پایایی مرکب برخوردار هستند.

روایی همگرا (متوسط واریانس استخراج شده^[4]) یک سنجش کمی است که میزان همبستگی درونی و همسویی گویه های سنجش یک مقوله را نشان می دهد که ارتباط بین شاخص ها را در واقعیت نشان می دهد. حداقل مقدار قابل قبول برای روایی همگرا 50/0 می­باشد که نتایج آن در جدول زیر ارائه شده است:

جدول 6-روایی همگرا متغیرهای پژوهش

جدول فوق نشان دهنده روایی همگرای متغیرهای پژوهش می­باشد. با توجه به اینکه کلیه مقادیر بالاتر از 0.5 می­باشند؛ بنابراین روایی همگرا برای کلیه متغیرهای پژوهش در حد قابل قبول می­باشد.

در زیر نتایج ماتریس فرونل و لارکر این تحقیق آورده شده است:

جدول  7-روایی تشخیصی فورنل و لارکر

همانطور که مشخص است مقادیر موجود در روی قطر اصلی ماتریس، از کلیه مقادیر موجود در ستون مربوط آن بزرگتر است و نشان دهنده آن است که در مدل ما دارای اعتبار تشخیص مناسبی است.

در ادامه به بررسی مدل برآوردی با نرم افزار PLS  پرداخته می‌شود و همچنین به بررسی  ضرایب استاندارد بین متغیر مستقل و وابسته  پرداخته می‌شود، ضرایب استاندارد که میزان درصد از تغییرات متغیر وابسته را توسط متغیرهای مستقل تبیین می‏کند. شکل (1) مدل، مسیرهای مربوط به هر یک از متغیرها را نشان می‌دهد که میزان تاثیرگذاری هر یک از مسیرها و روابط متغیرها نشان داده شده است:

شکل 1- مدل برآوردی با ضرایب استاندارد

جدول (5) برآوردهای مدل مفهومی پژوهش را نشان می‌دهد. همان طور که مشاهده می‌شود همه متغیرها معنی‏دار می‌باشند و آماره مقدار بحرانی آنها نیز مطلوب می‏باشد. در شکل‏های بالا ضرایب استاندارد آورده شده است. در حالت غیر استاندارد تخمین رابطه دو متغیر در حقیقت کواریانس بین دو متغیر است و در حالت تخمین استاندارد آن ضریب همبستگی بین دو متغیر است. بنابراین ضریب همبستگی بین دو متغیر را در واقع همان کواریانس بین دو متغیر است که استاندارد شده است. یعنی کواریانس استاندارد شده ضریب همبستگی بین دو متغیر گفته می‏شود.

در بررسی نتایج، سطح خطای متداول و استاندارد جهت بررسی روابط 05/0 و سطح اطمینان 95/0 می‌باشد. در سطح خطای 5 درصد، نقاط بحرانی در منحی نرمال 96/1 و 96/1- می‌باشند. چنانچه ضریب معناداری آزمون (ضرایب T-VALUE) بیشتر از 96/1 باشد، فرض صفر رد و فرض یک تائید می شود و بلعکس. به عبارت دیگر در منحی نرمال، چنانچه سطح خطای مشاهده شده در بازه 96/1 و 96/1- قرار بگیرد فرض صفر و عدم وجود ارتباط معنادار میان متغیرها پذیرفته می شود و چنانچه سطح خطای مشاهده شده بیشتر از نقطه بحرانی 96/1 و کمتر از نقطه بحرانی 96/1- باشند فرض یک و وجود رابطه معنادار پذیرفته می شود.

جدول 8-  برآوردهای مدل مفهومی پژوهش در دو حالت استاندارد و غیراستاندارد

جدول شماره (9)  شاخص‌های برازش مدل پژوهش را نشان می‌دهد. با توجه به اینکه در برازش مدل از سه دسته شاخص استفاده می‌شود از این رو تلاش شده است که از هر سه دسته شاخص، شاخص‌های مهمتر ارائه شود. بر اساس مقادیر شاخص‌های به دست آمده مشاهده می‌شود که مدل پژوهش از برازش مناسبی برخوردار است.

جدول 9-  شاخص های برازش مدل پژوهش

        همان طور که شاخص‌های برازش مدل نشان می‌دهند مدل پژوهش دارای برازش خوبی می‏باشد. در بررسی تاثیر عوامل موثر بر پایداری کشاورزی، طبق جدول (5) نتایج نشان می‌دهد که متغیر عوامل اقتصادی  با ضریب تاثیر 077/0 در سطح یک درصد، تاثیر معنادار و مثبتی دارد. متغیر عوامل اجتماعی - فرهنگی  نیز با ضریب تاثیر  971/0 در سطح یک در صد تاثیر مثبت و معنادار دارد. همچنین متغیر عوامل سیاسی با ضریب تاثیر  964/0 ، متغیر عوامل محیط زیست با ضریب تاثیر 912/0، متغیر عوامل مدیریتی  با ضریب تاثیر 132/0 و متغیر عوامل ترویجی-آموزشی با ضریب تاثیر  961/0، در سطح یک درصد همگی تاثیر مثبت و معناداری دارند.  

      در بحث یافته‌های تحقیق می‌توان اشاره کرد که، در این مطالعه به بررسی عوامل موثر بر پایداری کشاورزی پرداخته شد و نهایتا عوامل مورد بررسی در ابعاد  فردی، اقتصادی، اجتماعی – فرهنگی، سیاسی، آموزشی و ترویجی، محیط زیستی و مدیریتی دسته‏بندی شد که شامل  75 گویه به دست آمد و این گویه‌ها با روش میزان بار عاملی مورد سنجش قرار گرفت که نتایج نشان داد با 73 گویه بالاتر از 5/0 بودند، مورد پذیرش قرار گرفتند و می توان از آنها جهت به دست آوردن عوامل موثر استفاده کرد. همچنین جهت سنجش پایایی عوامل موثر از آزمون آلفای کرونباخ استفاده شد که نتایج بالای 7/0 بودند. نهایتا مدل با استفاده از معادلات ساختاری به بررسی روابط بین متغیرها پرداخت در تحلیل باقی مانده و دیگر نیازی به بررسی  نمی­باشد و گویه‎ها شرایط لازم برای استخراج متغیرها را دارند. شاخص‌ها  برازش مدل نشان می‌دهند مدل پژوهش دارای برازش خوبی می‏باشد. در بررسی تاثیر  عوامل موثر بر پایداری کشاورزی، نشان می‌دهد که  بر ویژگی‌های فردی، شامل درآمد، تحصیلات، سن  و متغیرهای دیگر که به صورت طیف لیکرت بودن بر متغیر مکنون ویژگی‌های فردی کشاورزان تاثیر دارد و ویژگی‌های فردی با ضریب تاثیر 099/0 بر پایداری کشاورزی در سطح یک درصد تاثیر معناداری دارند. از طرفی نیز متغیر عوامل اقتصادی  با ضریب تاثیر 077/0 در سطح یک درصد، تاثیر معنادار و مثبتی دارد. متغیر عوامل اجتماعی - فرهنگی  نیز با ضریب تاثیر  971/0 در سطح یک در صد تاثیر مثبت و معنادار دارد. همچنین متغیر عوامل سیاسی با ضریب تاثیر  964/0 ، متغیر عوامل محیط زیست با ضریب تاثیر 912/0، متغیر عوامل مدیریتی  با ضریب تاثیر 132/0 و متغیر عوامل ترویجی-آموزشی با ضریب تاثیر  961/0، در سطح یک درصد همگی تاثیر مثبت و معناداری دارند. 

         از دیگر نتایج پژوهش وجود رابطه معنادار آماری بین کشاورزی پایدار با متغیر ویژگ2های فردی بود که با نتایج مطالعات جمشیدی و همکاران (2015) و نوری و همکاران (2016)، همسویی و انطباق دارد. با این تفاسیر می‌توان اذعان داشت. تاکنون بیشتر مطالعات به بررسی رفتارهای پایداری و عوامل مؤثر بر آن پرداخته‌اند با شناخت این رفتارها و عوامل تأثیرگذار بر آن، بتواند به اصلاح این رفتارها در جهت حرکت به سمت پایداری گام بردارد. اما اهمیت توجه به رفتار کشاورزان به عنوان کنش­گران اصلی نظام کشاورزی در مباحث پایداری و ناپایداری در بسیاری از مطالعات مشاهده شده و مورد تأکید قرار گرفته است که شاخص‌های ابعاد  فردی، اقتصادی، اجتماعی – فرهنگی، سیاسی، آموزشی و ترویجی، محیط زیستی و مدیریتی  در مطالعات رن و همکاران (2019) ، یینگ و همکاران (2017)، لوگاندا (2013)، باستان و همکاران (2018)، سیدی و همکاران (2013) و ریبز (2007) مورد بررسی قرار گرفته است. نتایج پژوهش حاضر از اعتبار قابل توجهی برخوردار بوده و یافته‌های مطالعات پیشین را مورد تائید قرار می‌دهد. بسیاری از پیچیدگی­های نظام کشاورزی نیز به تعامل میان کشاورز به عنوان یک انسان با محیط اطراف خود که ارتباط بین محیط اجتماعی و محیط زیست‌ محیطی است، بر می‌گردد، بنابراین شناخت رفتار کشاورزان در نظام کشاورزی، در مسیر گذار به سمت پایداری هم بسیار مهم و هم بسیار مشکل است، چون تحت تأثیر متغیرهای اجتماعی و فرهنگی مختلفی است. بنابراین دانش، نگرش و رفتار کشاورزان نسبت به بحث پایداری مطمئناً می­تواند در تلاش آنها برای تغییر جهت به سوی اعمال پایدارتر تأثیرگذار باشد. با برگزاری کلاس‌های ترویج و توسعه آموزش می‌توان پایدار  کشاورزی را بهبود بخشید، همچنین تصویب قوانین و مقررات جهت سیاست‌گذاری نیز در الویت افزایش پایداری قرار گیرد و با گسترش فرهنگ پایدارسازی در کشاورزی در چهارچوب افزایش زیرساخت‌ها می توان پایداری را بهبود بخشید، بنابراین پایداری کشاورزی از موضوعاتی است که با توجه به جایگاه آن در توسعه ملی، توسعه روستایی و نیز اهمیت آن درفرآیند توسعه پایدار روستایی می‌باید مورد توجه و برنامه‌ریزی موثر قرار گیرد. در این خصوص لازمه هر گونه برنامه‌ریزی به منظور پایداری کشاورزی در مناطق روستایی، شناخت و تحلیل وضع موجود است تا بر اساس آن اقدامات الزم انجام گیرد.

سپاسگزاری

     بنابراین  از کشاورزان،  مهندسان ناظر مشکین شهر و دهیاران شهرستان مشکین شهر که در  کسانی که در جمع آوری اطلاعات و پر کردن پرسشنامه ما را یاری کردن، تقدیر و تشکر می کنیم و امیدواریم با کاربردی کردن نتایج این تحقیق در شهرستان مشکین شهر بتوان در توسعه پایدار کشاورزی گام موثری برداشته شود.

[1] Savanna,

[2] Temperate deciduous forest

[3] Tropical forest biome

[4] AVE