اثر محلول‎پاشی اسید هیومیک و سطوح مختلف کمپوست قارچ خوراکی (SMC) بر صفات مورفولوژیک و عملکرد کرچک (Ricinus communis L.)

امیری, محمد بهزاد; اسماعیلیان, یاسر

doi:10.22034/saps.2021.39424.2477

فهرست نشریات دارای اعتبار وزارت علوم، تحقیقات و فناوری

تعداد نشریات	43
تعداد شماره‌ها	1,275
تعداد مقالات	15,735
تعداد مشاهده مقاله	51,835,765
تعداد دریافت فایل اصل مقاله	14,672,285

اثر محلول‎پاشی اسید هیومیک و سطوح مختلف کمپوست قارچ خوراکی (SMC) بر صفات مورفولوژیک و عملکرد کرچک (Ricinus communis L.)

دانش کشاورزی وتولید پایدار

مقاله 16، دوره 31، شماره 3، آبان 1400، صفحه 249-270 اصل مقاله (641.22 K)

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22034/saps.2021.39424.2477

نویسندگان

محمد بهزاد امیری^* ؛ یاسر اسماعیلیان

گروه تولیدات گیاهی، دانشکده کشاورزی، مجتمع آموزش عالی گناباد

چکیده

چکیده
اهداف: در سال‎های اخیر، تولید سالم و پایدار محصولات کشاورزی به‎ویژه گیاهان دارویی مورد توجه قرار گرفته است. این پژوهش با هدف بررسی اثر محلول‎پاشی اسید هیومیک و سطوح مختلف کمپوست مصرف شده قارچ خوراکی در رشد و عملکرد گیاه دارویی کرچک (Ricinus communis L.) انجام گرفت.

مواد و روش‎ها: این آزمایش در سال زراعی 95-1394 در مزرعهی تحقیقاتی مجتمع آموزش عالی گناباد به صورت فاکتوریل در قالب طرح پایه‎ی بلوک‎های کامل تصادفی با سه تکرار اجرا شد. دو سطح کاربرد و عدم‎کاربرد اسید هیومیک و کاربرد شش سطح مختلف کمپوست قارچ خوراکی مصرف شده (0، 20، 40، 60، 80 و 100 تن در هکتار) مدنظر قرار گرفتند.

یافته‎ها: نتایج آزمایش نشان داد که اثر کلیه سطوح کمپوست مصرف شده قارچ خوراکی بر عملکرد دانه در شرایط محلول‎پاشی اسید هیومیک تشدید شد و مقدار عملکرد دانه در شرایط کاربرد همزمان اسید هیومیک و هر یک از سطوح 20، 40، 60، 80 و 100 تن در هکتار کمپوست مصرف شده قارچ خوراکی به‎ترتیب 40، 46، 37، 19 و 17 درصد بیشتر از کاربرد جداگانه این کودها بود. بیشترین و کمترین ارتفاع پایین‎ترین و بالاترین خوشه از سطح زمین به‎ترتیب در تیمار کاربرد همزمان اسید هیومیک و 80 تن در هکتار کمپوست مصرف شده قارچ خوراکی و تیمار بدون اسید هیومیک و بدون کمپوست مصرف شده قارچ خوراکی بدست آمد.

نتیجه‎گیری: به‎طور کلی با توجه به یافته‎های این پژوهش، به‎نظر می‎رسد استفاده از نهاده‎های اکولوژیک همچون اسید هیومیک و مقادیر بهینه کمپوست مصرف شده قارچ خوراکی ضمن بهبود رشد و عملکرد کرچک، می‎تواند به‎عنوان راهکاری بوم‎سازگار جهت توسعه کشاورزی پایدار مورد توجه قرار گیرد.

کلیدواژه‌ها

راهکار بوم‎سازگار؛ سلامت بوم‎نظام؛ کشاورزی پایدار؛ مخاطره زیستی؛ نهاده اکولوژیک

اصل مقاله

مقدمه

حفظ محیط‌زیست و دستیابی به توسعهی پایدار یکی از مباحث اصلی و اساسی است که با اجرای طرح‌های جامع اقتصادی و اجتماعی سرلوحه کشورهای مختلف جهان قرارگرفته است. یکی از راهکارهای کاهش مصرف کودها و سموم شیمیایی و افزایش تولید پایدار، استفاده از نهاده‎های اکولوژیک است (کیزیلکایا 2008) که از جمله این نهاده‎های بوم‎سازگار می‎توان به اسید هیومیک و کمپوست قارچ خوراکی مصرف شده اشاره کرد. مواد هیومیکی شامل مخلوطی از ترکیبات آلی مختلف هستند که از منابع مختلفی نظیر خاک، هوموس، پیت، لیگنیت اکسید شده، زغالسنگ و غیره استخراج میشوند که در اندازهی مولکولی و ساختار شیمیایی متفاوتاند (رضازاده و همکاران 2012 و پوگلیسی و همکاران 2009). مقادیر بسیار کم از اسیدهای آلی از طریق بهبود ویژگی‎های فیزیکی، شیمیایی و بیولوژیکی خاک، منجر به افزایش حاصلخیزی خاک میشود (ناتسان و همکاران 2007). از دیگر مزایای اسید هیومیک میتوان به خاصیت کلاتکنندگی عناصر غذایی (سدیم، پتاسیم، منیزیم، روی، کلسیم، آهن، مس و غیره) (ورلیندن و همکاران 2009)، افزایش ظهور ریشههای جانبی، افزایش رشد اندامهای هوایی و محتوای نیتروژن (ایاز و گولسر 2005)، جلوگیری از فعالیت آنزیمهایی نظیر کربوکسی‎پپتیداز فسفاتاز (دسته‎ای از آنزیم‎های پروتئاز در گیاهان است که ممکن است منجر به تولید مواد سمی در گیاه و ایجاد مسمومیت شود)، افزایش فعالیت آنزیمهای ریشه و بهبود فعالیت پمپ پروتونی آتِپاز (یکی از پروتئین‎های مهم موجود در غشای پلاسمایی گیاهان که نقش مهمی در فیزیولوژی مولکولی پاسخ به تنش ایفا می‎کند) (کنلاس و همکاران 2002)، از بین بردن کلروز برگها (مکارتی 2001)، بهبود جذب عناصر غذایی و سهولت جذب عناصر پرمصرف و کم‎مصرف (پوگلیسی و همکاران 2009)، افزایش فعالیتهای شبههورمونی (سماوات و همکاران 2006) و افزایش تولید و بهبود کیفیت محصولات کشاورزی (تهیر و همکاران 2011) اشاره کرد. اسید هیومیک با وزن مولکولی سی هزار تا سیصد هزار دالتن سبب تشکیل کمپلکسهای محلول با عناصر کم‎مصرف میگردد (کار 2001). در یک پژوهش، تعداد غلاف در بوته، عملکرد دانه و عملکرد پروتئین نخود (Cicer arietinum L.) در اثر کاربرد 5 کیلوگرم در هکتار اسید هیومیک و نانو کود آهن وروی به‎ترتیب 69/78، 54/65 و 5/84 درصد نسبت به تیمار شاهد افزایش یافت (ویسی و همکاران 2019). محلول‎پاشی اسید هیومیک با افزایش غلظت اسمولیت‎هایی نظیر قندهای محلول و پرولین و در نتیجه کمک به حفظ فشار اسمزی در سلول‎ها، در تحمل تنش خشکی گیاه لوبیا لیما[1] (لوبیا عروس) (Phaseolus lunatus L.) مؤثر بود (بهشتی و تدین 2017). در پژوهشی دیگر، بیشترین عملکرد دانه و پروتئین دانه‎ی نخود در شرایط کاربرد اسید هیومیک بدست آمد (نخ‎زری مقدم و همکاران 2017). محلول‎پاشی 200 میلی‎گرم در لیتر اسید هیومیک در باقلا (Vicia faba L.)، عملکرد دانه را به میزان قابل‎توجهی نسبت به تیمار شاهد افزایش داد (رودگرنژاد و همکاران 2018).

در کشاورزی به فرآیند تثبیت و تجزیه مواد آلی کمپسوت شدن گفته می‎شود و کمپوست قارچ خوراکی مصرف شده (SMC)[2] شامل اجزاء مختلف مانند کاه گندم، کود اسبی، کلش، کود مرغی، پوست دانه پنبه، پوست کاکائو و سنگ گچ است که پس از استفاده در کارگاه‎های تولید و پرورش قارچ خوراکی در کشاورزی مورد استفاده قرار می‎گیرد. این مقدار کمپوست پس از استفاده در جریان تولید قارچ به صورت بلااستفاده باقی مانده و عمدتاً دور ریخته می‎شود و فضای بسیار زیادی را در مزارع قارچ به خود اختصاص می‎دهد که این مهم یکی از دغدغه‎های پرورش‎دهندگان قارچ در کشور می‎باشد و ضروری است که راه‎های کاربرد آنها بررسی شود. استفاده از این کود در اصلاح‎ و بهبود ساختمان خاک، کاهش فشردگی خاک، بهبود شرایط زهکشی خاک و افزایش فعالیت میکروبی در خاک مؤثر است (تجادا و همکاران 2009) و همچنین به‎دلیل دارا بودن عناصر غذایی، به‎عنوان یک منبع غذایی مهم برای گیاه محسوب شده و مهم‎ترین خصوصیت آن میزان بالای مواد آلی در این کود است (دبوز و همکاران 2002). کمپوست قارچ خوراکی مصرف شده همچون اکثر کودهای آلی عناصر غذایی خود را به تدریج آزاد می‎نماید و مزایای استفاده از آن حتی در کشت‎های گیاهان بعدی نیز خود را نمایان می‎سازد و با توجه به اینکه این نوع کود پس از هر دوره تولید و پرورش قارچ خوراکی از کارگاه خارج می‎شود می‎تواند هم تولیدکنندگان قارچ خوراکی را از درآمد جانبی بهره‎مند و هم با قیمت کمتری نسبت به سایر کودهای آلی در اختیار کشاورزان قرار گیرد. کمپوست قارچ خوراکی مصرف شده حدود 60 درصد وزن خود آب جذب می‎کند و 65 درصد از ماده خشک آن ‎را مواد آلی تشکیل می‎دهد (لوانون و دونای 2001). در یک پژوهش گزارش شد که مصرف بهینه کمپوست مصرف شده قارچ خوراکی (30 تن در هکتار)، خصوصیات شیمیایی و فیزیکی خاک (ای سی، پی‎اچ، میزان پتاسیم، کلسیم و منیزیم) را بهبود بخشید (وهابی ماشک 2008). کاربرد کمپوست مصرف شده قارچ خوراکی در گیاه کاهو (Lactuca sativa L.) باعث افزایش ماده آلی، نیتروژن کل و فرآهمی فسفر، پتاسیم، کلسیم و سدیم نسبت به تیمار شاهد شد (گلی کلانپا و همکاران 2015). پس از بررسی اثر سطوح مختلف کمپوست مصرف شده قارچ خوراکی در گیاه زعفران (Crocus sativus L.) گزارش شد که بیشترین عملکرد کلاله در تیمار 60 تن در هکتار کمپوست قارچ مشاهده شد، ضمن اینکه هر یک از سطوح 20، 80 و 100 در هکتار کمپوست قارچ نیز عملکرد کلاله را به‎ترتیب 30، 35 و 35 درصد نسبت به شاهد افزایش دادند (رضوانی‎مقدم و همکاران 2014). بررسی مقادیر مختلف کمپوست مصرف شده قارچ خوراکی (0، 20، 30، 40 و 50 درصد حجمی شسته شده و شسته نشده) (بدلیل املاح معدنی بالای کمپوست قارچ خوراکی مصرف شده در این پژوهش، کمپوست قارچ به دو صورت شسته شده و شسته نشده مقایسه شده است) بر شاخص‎های رشدی و گلدهی شب بو (Matthiola incana L.) نشان داد که کلیه سطوح مورد مطالعه منجر به تسریع گلدهی شدند و بیشترین تعداد برگ و ارتفاع بوته در بستر کاشت 30 درصد حجمی شسته شده و بیشترین میزان کلروفیل برگ در بستر کاشت 50 درصد حجمی شسته شده بدست آمد (شاهسون مارکده و چمنی 2014). سطوح مختلف کمپوست مصرف شده قارچ عملکرد دانه گیاه مرزه (Satureja hortensis L.) را در مقایسه با شاهد افزایش داد (رحمانیان و همکاران 2017 الف). بررسی اثر سطوح مختلف کمپوست مصرف شده قارچ خوراکی (صفر، 10، 20، 40، 80 و 160 تن در هکتار) در گندم (Triticum aestivum L.) نشان داد که با افزایش سطوح کمپوست قارچ وزن خشک، ارتفاع بوته، تعداد دانه در بوته، وزن دانه در بوته و وزن هزار دانه افزایش یافت (سیدی و رضوانی‎مقدم 2011). بیشترین مقدار وزن تر بوته، تعداد و سطح برگ، وزن خشک برگ، تعداد ساقه‎های اصلی و کلروفیل در گیاه دارویی ریحان (Ocimum basilicum L.) در شرایط استفاده از نسبت‎های حجمی 30 و 40 درصد کمپوست مصرف شده قارچ خوراکی بدست آمد (رحمانیان و همکاران 2017 ب). کاربرد 100 تن در هکتار کمپوست مصرف شده قارچ خوراکی در گیاه سیر (Allium sativum L.) افزایش 48 درصدی عملکرد اقتصادی را نسبت به شاهد سبب شد و بیشترین ماده خشک تولیدی و شاخص برداشت نیز در این تیمار بدست آمد (رضوانی‎مقدم و همکاران 2017).

کرچک (Ricinus communis L.)، گیاهی علفی، چندساله و متعلق به خانواده فرفیون[3] است و در بیشتر کشورهای توسعه‎یافته به‎عنوان یکی از مهم‎ترین گیاهان دارویی و دانه روغنی در صنایع داروسازی و آرایشی بهداشتی کاربرد گسترده دارد (اگنییی 2006). این گیاه بومی مناطق گرمسیری بوده و در بعضی مناطق ارتفاع این گیاه به 4 متر یا بیشتر می‎رسد (رس 2001) و در بسیاری از کشورها به‎عنوان گیاه زینتی کشت می‎شود (دوآن 2004). روغن این گیاه در صنایع پتروشیمی و صنایع هوایی، کارخانه‎های لاستیک‎سازی، رنگ‎سازی و پوشش سطوح استفاده می‎شود (ویس 2000) و همچنین به‎عنوان قطره چشمی برای برطرف نمودن تحریکات مواد خارجی در چشم و به‎عنوان عامل ضدقارچ در بعضی داروها استفاده می‎شود (امیدبیگی 1997). از سوی دیگر از این گیاه به‎عنوان یک منبع جدید برای سوخت‎های بیودیزل در بیشتر کشورهای توسعه‎یافته استفاده می‎شود (ویس 2000).

با توجه به اهمیت کرچک به‎عنوان یکی از مهم‎ترین گیاهان دارویی و دانه روغنی کشور و نیز عدم‌وجود اطلاعات مستند و جامع در خصوص واکنش‌های رشدی و عملکرد این گیاه به کاربرد همزمان اسید هیومیک و کمپوست مصرف شده قارچ خوراکی، این پژوهش با هدف بررسی اثر محلول‎پاشی اسید هیومیک و سطوح مختلف کمپوست مصرف شده قارچ خوراکی در رشد و عملکرد گیاه دارویی کرچک انجام گرفت.

مواد و روشها

این پژوهش در سال زراعی 95-1394 در مزرعهی تحقیقاتی مجتمع آموزش عالی گناباد انجام گرفت. این منطقه واقع در استان خراسان رضوی بوده و دارای عرض جغرافیایی 34 درجه و 20 دقیقه شمالی و طول جغرافیایی 58 درجه و 45 دقیقه شرقی، ارتفاع 1060 متر از سطح دریا انجام شد. اطلاعات هواشناسی منطقه مورد پژوهش در جدول 1 آورده شده است.

جدول 1- اطلاعات هواشناسی منطقه مورد پژوهش

	فروردین	اردیبهشت	خرداد	تیر	مرداد	شهریور
بارندگی (میلی‎متر)	3/14	5/10	0	0	1/0	0
متوسط دما ماهیانه (سانتی‎گراد)	19	3/27	4/29	2/31	3/27	6/27
حداکثر دمای ماهیانه (سانتی‎گراد)	3/36	8/38	2/40	5/41	7/36	5/38
حداقل دمای ماهیانه (سانتی‎گراد)	7/1	1/14	17	7/20	9/15	9/15
میزان تبخیر و تعرق (میلی‎متر)	52/72	40/170	72/189	18/206	72/164	83/148

آزمایش به صورت فاکتوریل در قالب طرح پایه‎ی بلوک‎های کامل تصادفی با سه تکرار اجرا شد. دو سطح کاربرد و عدم‎کاربرد اسید هیومیک و کاربرد شش سطح مختلف کمپوست مصرف شده قارچ خوراکی (0، 20، 40، 60، 80 و 100 تن در هکتار) به‎عنوان فاکتورهای آزمایشی مدنظر قرار گرفتند. برای تعیین بهترین مقدار کمپوست قارچ خوراکی مصرف شده در این پژوهش سعی شد تأثیر مقادیر کم تا زیاد این کود در رشد و عملکرد گیاه دارویی کرچک مورد بررسی قرار گیرد.

قبل از شروع آزمایشات مزرعه‎ای، به‎منظور تعیین خصوصیات فیزیکی و شیمیایی خاک، از عمق صفر تا 30 سانتی‎متری خاک نمونه‎برداری انجام شد و اندازه‎گیری‎های مربوط به خصوصیات فیزیکی و شیمیایی خاک محل آزمایش در آزمایشگاه آب و خاک جهاد کشاورزی شهرستان گناباد و توسط کارشناسان آن بخش و بر اساس روش‎های استاندارد (بابائیان و اسیلان 2010) انجام شد (جدول 2).

جدول 2-خصوصیات فیزیکی و شیمیایی خاک محل آزمایش

بافت

نیتروژن کل (%)

فسفر قابل دسترس

(g.kg^-1)

پتاسیم قابل دسترس

(g.kg^-1)

آهن قابل جذب

(mg.kg^-1)

روی قابل جذب

(mg.kg^-1)

هدایت الکتریکی

(dS.m^-1)

کربن آلی (%(

لوم سیلتی

076/0

9/11

472

3/1

9/0

3/2

58/0

26/7

برای آماده‎سازی زمین با تأکید بر عملیات زراعی اکولوژیک، خاکورزی حداقل انجام شد، به این ترتیب که پس از انجام دیسک سبک، کرت‎های اصلی با ابعاد 3×18 متر و کرت‎های فرعی با ابعاد 3×3 متر ایجاد شد. پس از آماده‎سازی زمین، سطوح مختلف کمپوست قارچ مصرف شده برای هر یک از کرت‎های مربوطه محاسبه و به‎طور یکنواخت در سطح کرت‎های مورد نظر پخش و تا عمق 30 سانتی‎متری کاملاً با خاک مخلوط شد. خصوصیات مربوط به کمپوست مصرف شده قارچ خوراکی مورد استفاده در آزمایشگاه اندازه‎گیری و در جدول 3 نشان داده شده است.

جدول 3. خصوصیات شیمیایی کمپوست مصرف شده قارچ خوراکی مورد استفاده در آزمایش

نیتروژن (%)

فسفر (%)

پتاسیم (%)

کلسیم (%)

منیزیم (%)

آهن (g.kg^-1)

مس (g.kg^-1)

روی (g.kg^-1)

منگنز (g.kg^-1)

هدایت الکتریکی

(dS.m^-1)

کربن آلی (%)

31/1

72/0

26/1

20/8

09/7

21153

108

813

191

38/5

24/19

15/7

به‎دلیل کودی بودن ماهیت تیمارها و جلوگیری از اختلاط تیمارها با هم، برای هر بلوک آزمایشی یک لوله‎ی آبیاری جداگانه در نظر گرفته شد. بذرهای کرچک از مزرعه دانشگاه فردوسی مشهد تهیه و 20 اردیبهشت‎ماه 1395 در ردیف‎هایی به فاصله 50 سانتی‎متر و با فاصله‎ی روی ردیف 30 سانتی‎متر از یکدیگر کشت شد. اولین آبیاری بلافاصله پس از کاشت و آبیاری‎های بعدی به فاصله هر 7 روز یک‎بار تا آخر فصل رشد به روش نشتی انجام شد (در هر نوبت آبیاری 300 مترمکعب در هکتار). اعمال سطوح مختلف اسید هیومیک در دو نوبت به‎صورت محلول‎پاشی روی برگ‎ها در مراحل 6 تا 7 برگی و قبل از گلدهی در کرت‎های مربوطه انجام گرفت. خصوصیات اسید هیومیک مورد استفاده در آزمایشگاه اندازه‎گیری و در جدول 4 آورده شده است.

جدول 4. خصوصیات اسید هیومیک مورد استفاده در آزمایش

نام تجاری	اسید هیومیک (%)	اکسید پتاسیم (%)	آهن (%)	نیتروژن آلی (%)	اسیدیته
پوهوموس 85 درصد	85	12	1	8/0	10-9

برای کنترل علف‎های هرز سه نوبت وجین دستی به‎ترتیب 30، 45 و 60 روز پس از کاشت انجام شد. در زمان آماده‎سازی زمین و در طول دوره‎ی رشد هیچ‎گونه علف‎کش، آفت‎کش و قارچ‎کش شیمیایی استفاده نشد.

در انتهای فصل رشد، پس از زرد شدن برگ‎ها و رسیدن بذرها، پس از حذف اثرات حاشیه‎ای، الباقی سطح کرت‎های آزمایشی برداشت و عملکرد دانه و بیولوژیک و شاخص برداشت آن‎ها تعیین شد. شاخص برداشت از نسبت عملکرد دانه به عملکرد بیولوژیک ضربدر صد بدست آمد. قبل از برداشت، تعداد 5 بوته از هر کرت به‎طور تصادفی انتخاب و صفاتی نظیر ارتفاع بوته، ارتفاع پایین‎ترین خوشه از سطح زمین، ارتفاع بالاترین خوشه از سطح زمین، تعداد شاخه جانبی، تعداد خوشه در بوته، تعداد دانه در بوته، وزن دانه در بوته و وزن هزار دانه اندازه‎گیری شد. ارتفاع بوته با استفاده از خط‎کش و وزن دانه در بوته و وزن هزار دانه با استفاده از ترازوی دیجیتالی با دقت یک هزارم گرم اندازه‎گیری شدند. هدف از انجام این پژوهش بررسی اثر تیمارهای آزمایشی بر صفات مورفولوژیک و عملکرد گیاه دارویی کرچک بود.

تجزیه و تحلیل واریانس داده‌ها (ANOVA) با استفاده از نرم‌افزار Ver. 9.4 SAS و ترسیم نمودارها با کمک نرم‎افزار MS. Excel Ver. 14 و برای مقایسه‌ی میانگین‌ها از آزمون چند دامنه‌ای دانکن در سطح احتمال 5 درصد استفاده شد.

نتایج و بحث

ارتفاع بوته و ارتفاع پایین‎ترین و بالاترین خوشه تا سطح زمین

اثر محلول‎پاشی اسید هیومیک، کاربرد سطوح مختلف کمپوست مصرف شده قارچ خوراکی و اثرات متقابل آنها بر ارتفاع بوته معنی‎دار بود (جدول 5). ارتفاع بوته تحت‎تأثیر محلول‎پاشی اسید هیومیک 21 درصد نسبت به تیمار شاهد افزایش یافت (جدول 6). تمامی سطوح مختلف کمپوست مصرف شده قارچ خوراکی منجر به افزایش ارتفاع بوته در مقایسه با تیمار شاهد شدند، ولی بیشترین مقدار ارتفاع بوته (50/133 سانتی‎متر) در شرایط کاربرد 80 تن در هکتار کمپوست مصرف شده قارچ خوراکی بدست آمد (جدول 6). ارتفاع بوته در هر یک از سطوح 20، 40، 60 و 100 تن در هکتار نیز به‎ترتیب 41، 43، 55 و 40 درصد بیشتر از تیمار شاهد بود (جدول 6). همانطور که در شکل 1 مشاهده می‎شود، در هر دو شرایط کاربرد و عدم‎کاربرد اسید هیومیک، کلیه مقادیر مختلف کمپوست مصرف شده قارچ خوراکی افزایش معنی‎دار ارتفاع بوته را نسبت به تیمار شاهد سبب شدند، ولی بیشترین ارتفاع بوته (66/142 سانتی‎متر) در تیمار محلول‎پاشی اسید هیومیک و کاربرد 80 تن در هکتار کمپوست مصرف شده قارچ خوراکی حاصل شد.

شکل 1-ترکیبات تیماری محلول‎پاشی اسید هیومیک و سطوح مختلف کمپوست مصرف شده قارچ خوراکی برای ارتفاع بوته گیاه دارویی کرچک

میانگینهای دارای حداقل یک حرف مشترک، اختلاف معنی‎داری بر اساس آزمون دانکن در سطح احتمال 5 درصد ندارند

جدول 5- تجزیه واریانس (میانگین مربعات) برخی خصوصیات کمی گیاه دارویی کرچک تحت‎تأثیر محلول‎پاشی

اسید هیومیک و کاربرد سطوح مختلف کمپوست مصرف شده قارچ خوراکی

شاخص برداشت

عملکرد بیولوژیک

عملکرد دانه

وزن هزار دانه

وزن دانه در بوته

تعداد دانه در بوته

تعداد خوشه در بوته

تعداد شاخه جانبی

ارتفاع بالاترین خوشه تا سطح زمین

ارتفاع پایین‎ترین خوشه تا سطح زمین

ارتفاع بوته

درجه آزادی

77/2ns

472043ns

23676ns

**355

**252

**2370

09/0ns

08/0ns

**342

**201

77/52ns

بلوک

*42/14

**18089426

**1434006

**5279

**1764

**9652

**68/1

*65/0

**5980

**2019

**4578

اسید هیومیک

*49/9

**16960998

**1096310

**3005

**1843

**11097

**45/2

**96/1

**4051

**3395

**4542

کمپوست قارچ

72/7ns

**1989128

**130870

**439

**187

**6584

*16/0

**52/0

**479

**106

**961

اسید هیومیک×کمپوست قارچ

31/3

201651

8455

39/31

75/19

89/269

05/0

08/0

34/30

23/10

17/38

خطای آزمایشی

50/8

73/7

30/7

00/2

05/9

07/7

34/9

73/11

80/6

10/7

31/6

ضریب تغییرات (%)

*، ** و ns به‎ترتیب معنی‎دار در سطح احتمال پنج و یک درصد و عدم‎تفاوت معنی‎دار می باشد.

جدول 6- مقایسه میانگین اثرات ساده‎ی کاربرد سطوح مختلف کمپوست مصرف شده قارچ خوراکی بر برخی خصوصیات کمی گیاه دارویی کرچک

شاخص برداشت (%)	عملکرد بیولوژیک (kg.ha^-1)	عملکرد دانه (kg.ha^-1)	وزن هزار دانه (g)	وزن دانه در بوته (g)	تعداد دانه در بوته	تعداد خوشه در بوته	تعداد شاخه جانبی	ارتفاع بالاترین خوشه تا سطح زمین (cm)	ارتفاع پایین‎ترین خوشه تا سطح زمین (cm)	ارتفاع بوته (cm)
											اسید هیومیک
04/22a	6513a	72/1457a	86/291a	11/56a	68/248a	67/2a	67/2a	83/93a	52/52a	05/109a	کاربرد
77/20b	5095b	56/1058b	64/267b	11/42b	93/215b	23/2b	40/2b	05/68b	54/37b	50/86b	عدم‎کاربرد
											کمپوست قارچ (t.ha^-1)
27/20b	3860d	67/779e	14/262d	16/23e	46/202d	77/1d	78/1b	50/41e	83/16f	33/54d	0
18/21ab	4047d	00/860e	60/255d	66/41d	05/198d	96/1d	73/2a	50/70d	83/25e	33/91c	20
79/19b	5911c	00/1179d	80/287b	33/46cd	35/190d	59/2c	92/2a	33/82c	53/32d	50/95c	40
21/22ab	6550b	33/1454b	80/281b	83/58b	02/267b	97/2b	07/3a	50/106b	40/64b	83/120b	60
18/23a	8378a	50/1948a	40/318a	66/75a	90/296a	38/3a	87/2a	33/112a	80/77a	50/133a	80
79/21ab	6079bc	33/1327c	80/272c	00/49cd	03/239c	03/2d	84/1b	50/72d	80/52c	16/91c	100

* در هر ستون، میانگین‎های دارای حداقل یک حرف مشترک، در سطح احتمال 5 درصد، با یکدیگر تفاوت معنی‎داری ندارند

جدول 7- مقایسه میانگین ترکیبات تیماری محلول‎پاشی اسید هیومیک و کاربرد سطوح مختلف کمپوست مصرف شده قارچ خوراکی بر برخی خصوصیات کمی گیاه دارویی کرچک

شاخص برداشت (%)	وزن هزار دانه (g)	تعداد خوشه در بوته	تعداد شاخه جانبی	ارتفاع بالاترین خوشه تا سطح زمین (cm)	ارتفاع پایین‎ترین خوشه تا سطح زمین (cm)
کاربرد اسید هیومیک
63/19bc	80/266e	99/1de	77/1e	66/55e	13/21e	0	کمپوست قارچ (t.ha^-1)
37/21ab	40/266e	17/2cd	38/2cd	00/72d	20/33d	20
44/22ab	00/294cd	78/2b	29/3a	33/104bc	20/47c	40
16/22ab	40/310b	23/3a	55/3a	66/112ab	40/72b	60
97/23a	00/330a	33/3a	05/3ab	66/121a	00/86a	80
66/22ab	60/283d	50/2bc	97/1de	66/96c	20/55c	100
عدم‎کاربرد اسید هیومیک
91/20ab	48/257ef	55/1f	80/1e	33/27f	53/12e	0	کمپوست قارچ (t.ha^-1)
99/20ab	80/244f	74/1ef	08/3ab	00/69d	46/18e	20
14/17c	60/281d	41/2bcd	55/2bc	33/60de	86/17e	40
26/22ab	20/253ef	71/2b	58/2bc	33/100bc	40/56c	60
40/22ab	80/306bc	44/3a	68/2bc	00/103bc	60/69b	80
92/20ab	00/262e	56/1f	70/1e	33/48e	40/50c	100

* در هر ستون، میانگین‎های دارای حداقل یک حرف مشترک، در سطح احتمال 5 درصد، با یکدیگر تفاوت معنی‎داری ندارند

در شرایط کاربرد اسید هیومیک، با افزایش مقدار کمپوست مصرف شده قارچ خوراکی تا سطح 80 تن در هکتار ارتفاع بوته افزایش یافت، ولی افزایش بیشتر کمپوست مصرف شده قارچ خوراکی منجر به کاهش ارتفاع بوته شد (شکل 1). در شرایط عدم‎کاربرد اسید هیومیک، استفاده از سطوح 60 و 80 تن در هکتار کمپوست مصرف شده قارچ خوراکی نسبت به سایر تیمارها در بهبود ارتفاع بوته مؤثرتر بود (شکل 1).

ارتفاع پایین‎ترین و بالاترین خوشه از سطح زمین به‎طور معنی‎داری تحت‎تأثیر محلول‎پاشی اسید هیومیک، کاربرد سطوح مختلف کمپوست مصرف شده قارچ خوراکی و اثرات متقابل آنها قرار گرفت (جدول 5). کاربرد اسید هیومیک ارتفاع پایین‎ترین و بالاترین خوشه از سطح زمین را به‎ترتیب 29 و 27 درصد نسبت به تیمار شاهد افزایش داد (جدول 6). بیشترین و کمترین ارتفاع پایین‎ترین و بالاترین خوشه از سطح زمین به‎ترتیب در تیمارهای 80 تن در هکتار کمپوست مصرف شده قارچ خوراکی (پایین‎ترین و بالاترین خوشه از سطح زمین به‎ترتیب 80/77 و 33/112 سانتی‎متر) و شاهد (پایین‎ترین و بالاترین خوشه از سطح زمین به‎ترتیب 83/16 و 50/41 سانتی‎متر) مشاهده شد (جدول 6). کاربرد 20، 40، 60 و 100 تن در هکتار کمپوست مصرف شده قارچ خوراکی نیز به‎ترتیب منجر به افزایش 35، 48، 74 و 68 درصدی ارتفاع پایین‎ترین خوشه از سطح زمین و 41، 50، 61 و 43 درصدی ارتفاع بالاترین خوشه از سطح زمین در مقایسه با تیمار شاهد شد (جدول 6).

در هر دو شرایط کاربرد و عدم‎کاربرد اسید هیومیک، کلیه سطوح کمپوست مصرف شده قارچ خوراکی منجر به افزایش ارتفاع پایین‎ترین و بالاترین خوشه از سطح زمین نسبت به تیمار شاهد شدند (جدول 7). بیشترین و کمترین ارتفاع پایین‎ترین و بالاترین خوشه از سطح زمین به‎ترتیب در تیمارهای کاربرد همزمان اسید هیومیک و 80 تن در هکتار کمپوست مصرف شده قارچ خوراکی (پایین‎ترین و بالاترین خوشه از سطح زمین به‎ترتیب 86 و 66/121 سانتی‎متر) و تیمار بدون اسید هیومیک و بدون کمپوست مصرف شده قارچ خوراکی (پایین‎ترین و بالاترین خوشه از سطح زمین به‎ترتیب 53/12 و 33/27 سانتی‎متر) بدست آمد (جدول 7). ارتفاع پایین‎ترین خوشه از سطح زمین تحت‎تأثیر مقادیر 20، 40، 60 و 100 تن در هکتار کمپوست مصرف شده قارچ خوراکی به‎ترتیب 36، 52، 71 و 62 درصد در شرایط کاربرد اسید هیومیک و به‎ترتیب 32، 30، 79 و 75 درصد در شرایط عدم‎کاربرد اسید هیومیک در مقایسه با شاهد افزایش یافت (جدول 7). در شرایط محلول‎پاشی اسید هیومیک، کاربرد 20، 40، 60 و 100 تن در هکتار کمپوست مصرف شده قارچ خوراکی ارتفاع پایین‎ترین خوشه از سطح زمین را به‎ترتیب 36، 55، 71 و 62 درصد و ارتفاع بالاترین خوشه از سطح زمین را به‎ترتیب 23، 47، 51 و 42 درصد نسبت به شاهد افزایش دادند و کاربرد جداگانه مقادیر 20، 40، 60 و 100 تن در هکتار نیز به‎ترتیب منجر به افزایش 33، 30، 78 و 75 درصدی ارتفاع پایین‎ترین خوشه از سطح زمین و 60، 55، 73 و 43 درصدی ارتفاع بالاترین خوشه از سطح زمین نسبت به شاهد شد (جدول 7).

به‎نظر می‎رسد اسید هیومیک احتمالاً از طریق افزایش ظرفیت تبادل کاتیونی، ظرفیت نگهداری آب در خاک (ناتسان و همکاران 2007) و همچنین فعال کردن چرخه تنفس، فتوسنتز و تولید آمینواسید و آدنوزین‎تری فسفات (کنلاس و همکاران 2002) منجر به بهبود خصوصیات کمی گیاه از جمله ارتفاع بوته و ارتفاع پایین‎ترین و بالاترین خوشه از سطح زمین شد. بررسی سطوح مختلف اسید هیومیک (صفر، 200، 400 و 600 میلی‎گرم در لیتر) در گیاه دارویی بابونه آلمانی (Matricaria chamomilla L.) نشان داد که ارتفاع بوته تحت‎تأثیر سطوح 400 و 600 میلی‎گرم در لیتر اسید هیومیک به‎طور معنی‎داری نسبت به شاهد افزایش یافت (مشایخی و همکاران 2019). کاربرد 400 میلی‎گرم در لیتر اسید هیومیک در گیاه دارویی رازیانه (Foeniculum vulgare Mill.) منجر به تولید بیشترین ارتفاع بوته، تعداد شاخه جانبی، تعداد چترک در چتر و عملکرد دانه شد (کیانی و همکاران 2018). بیشترین ارتفاع بوته ذرت (Zea mays L.) در شرایط تنش خشکی زمانی حاصل شد که از 6 کیلوگرم در هکتار اسید هیومیک استفاده گردید (جهان و امیری 2018). محلول‎پاشی اسید هیومیک در گیاه دارویی و دانه روغنی گلرنگ (Carthamus tinctorius L.) سبب افزایش معنی‎دار ارتفاع بوته، تعداد شاخه جانبی، عملکرد دانه و عملکرد روغن شد (کریمی و تدین 2018). به‎نظر می‎رسد کمپوست مصرف شده قارچ خوراکی احتمالاً از طریق افزایش محتوای ماده آلی خاک، افزایش دسترسی عناصر غذایی و جذب آب و با بهبود خصوصیات فیزیکی خاک (تجادا و همکاران 2009) منجر به بهبود خصوصیات کمی گیاه شده است. در یک پژوهش، بیشترین ارتفاع بوته، تعداد دانه در بوته، عملکرد دانه و عملکرد بیولوژیک گندم در شرایط کاربرد 50 تن در هکتار کمپوست مصرف شده قارچ خوراکی بدست آمد (یعقوبیان و همکاران 2016). کاربرد 10 درصد کمپوست مصرف شده قارچ خوراکی ارتفاع بوته، تعداد و سطح برگ و وزن تر و خشک سویا (Glycine max L.) را افزایش داد (جاناتان و همکاران 2011). بررسی اثر سطوح مختلف کمپوست مصرف شده قارچ خوراکی (صفر، 10، 20، 40، 80 و 160 تن در هکتار) در گندم نشان داد که با افزایش سطوح کمپوست قارچ وزن خشک، ارتفاع بوته، تعداد دانه در بوته، وزن دانه در بوته و وزن هزار دانه افزایش یافت (سیدی و رضوانی‎مقدم 2011). بررسی مقادیر مختلف کمپوست مصرف شده قارچ خوراکی (0، 20، 30، 40 و 50 درصد حجمی شسته شده و شسته نشده) بر شاخص‎های رشدی و گلدهی شب بو (Matthiola incana L.) نشان داد که کلیه سطوح مورد مطالعه منجر به تسریع گلدهی شدند و بیشترین تعداد برگ و ارتفاع بوته در بستر کاشت 30 درصد حجمی شسته شده و بیشترین میزان کلروفیل برگ در بستر کاشت 50 درصد حجمی شسته شده بدست آمد (شاهسون مارکده و چمنی 2014).

تعداد شاخه جانبی و تعداد خوشه در بوته

محلول‎پاشی اسید هیومیک و کاربرد سطوح مختلف کمپوست مصرف شده قارچ خوراکی و اثرات متقابل آنها به‎طور معنی‎داری بر تعداد شاخه جانبی و تعداد خوشه در بوته تأثیر داشت (جدول 5). تعداد شاخه جانبی و تعداد خوشه در بوته در شرایط محلول‎پاشی اسید هیومیک به‎ترتیب 10 و 16 درصد بیشتر از شاهد بود (جدول 4). کاربرد 20، 40، 60 و 80 تن در هکتار کمپوست مصرف شده قارچ خوراکی به‎ترتیب افزایش 35، 39، 42 و 38 درصدی تعداد شاخه جانبی را نسبت به تیمار شاهد سبب شد، ولی از این نظر اختلاف بین تیمار 100 تن در هکتار کمپوست مصرف شده قارچ خوراکی و شاهد معنی‎دار نبود (جدول 4). بیشترین تعداد خوشه در بوته (38/3 خوشه در بوته) در تیمار کاربرد 80 تن در هکتار کمپوست مصرف شده قارچ خوراکی بدست آمد و کاربرد 40 و 60 تن در هکتار کمپوست مصرف شده قارچ خوارکی نیز به‎ترتیب منجر به افزایش 32 و 40 درصدی تعداد خوشه در بوته در مقایسه با تیمار شاهد شدند (جدول 4).

همانطور که در جدول 7 مشاهده می‎شود، در هر دو شرایط کاربرد و عدم‎کاربرد اسید هیومیک، مقادیر 20، 40، 60 و 80 تن در هکتار کمپوست مصرف شده قارچ خوراکی منجر به افزایش تعداد شاخه جانبی نسبت به شاهد شد و کاربرد مقادیر بیشتر از 80 تن در هکتار کمپوست مصرف شده قارچ خوراکی دارای اثر منفی بر تعداد شاخه جانبی بود، به‎طوری که کمترین تعداد شاخه جانبی (70/1 شاخه جانبی) در تیمار بدون اسید هیومیک و کاربرد 100 تن در هکتار کمپوست مصرف شده قارچ خوراکی بدست آمد. بیشترین تأثیر اسید هیومیک در افزایش تعداد خوشه در بوته زمانی محقق شد که همزمان از مقادیر 60 و 80 تن در هکتار کمپوست مصرف شده قارچ خوراکی استفاده شد و در شرایط عدم‎کاربرد اسید هیومیک بیشترین تعداد خوشه در بوته (44/3 خوشه در بوته) مربوط به تیمار 80 تن در هکتار کمپوست مصرف شده قارچ خوراکی بود (جدول 7). کاربرد جداگانه 100 تن در هکتار کمپوست مصرف شده قارچ خوراکی اثر معنی‎داری بر تعداد خوشه در بوته نداشت، ولی زمانی که در کرت‎های مربوط به این تیمار محلول‎پاشی اسید هیومیک انجام گرفت، تعداد خوشه در بوته 6 درصد نسبت به شاهد افزایش پیدا کرد (جدول 7).

به‎نظر می‎رسد که اسید هیومیک احتمالاً از طریق جلوگیری از فعالیت آنزیمهایی نظیر کربوکسیپپتیداز فسفاتاز، افزایش فعالیت آنزیمهای ریشه و بهبود فعالیت آنزیم آتِپاز (کنلاس و همکاران 2002)، از بین بردن کلروز برگها (مکاراتی 2001)، بهبود جذب عناصر غذایی و سهولت جذب عناصر ماکرو و میکرو (پوگلیسی و همکاران 2009) و افزایش فعالیتهای شبههورمونی (سماوات و همکاران 2006) منجر به بهبود خصوصیات کمی گیاه از جمله تعداد شاخه جانبی و تعداد خوشه در بوته شد. در یک پژوهش، بیشترین تعداد شاخه جانبی در گیاه دارویی رازیانه در شرایط محلول‎پاشی 400 میلی‎گرم در لیتر اسید هیومیک بدست آمد (کیانی و همکاران 2018). کاربرد 4 و 6 لیتر در هکتار اسید هیومیک، تعداد چتر در بوته و عملکرد دانه گیاه دارویی زیره سبز (Cuminum cyminum L.) را به طور معنی‎داری نسبت به تیمار شاهد افزایش داد (نصیری دهسرخی و همکاران 2018).

به‎نظر می‎رسد کمپوست مصرف شده قارچ خوراکی احتمالاً با بهبود تهویه و افزایش ظرفیت نگهداری آب و افزایش فعالیت میکروارگانیسم‎های خاک و افزایش عناصر غذایی (آریشا و همکاران 2003)، توانسته به بهبود خصوصیات کمی گیاه کمک کند. کاربرد کمپوست مصرف شده قارچ خوراکی در گیاه کاهو باعث افزایش ماده آلی، نیتروژن کل و زیست فرآهمی فسفر، پتاسیم، کلسیم و سدیم نسبت به تیمار شاهد شد (گلی کلانپا و همکاران 2015). اثر کاربرد کمپوست مصرف شده قارچ خوراکی تعداد شاخه جانبی لوبیا (Phaseolus vulgaris L.) را در مقایسه با شاهد افزایش داد (الفتی و همکاران 2012). بیشترین مقدار وزن تر بوته، تعداد و سطح برگ، وزن خشک برگ، تعداد ساقه‎های اصلی و کلروفیل در گیاه دارویی ریحان در شرایط استفاده از نسبت‎های حجمی 30 و 40 درصد کمپوست مصرف شده قارچ خوراکی بدست آمد (رحمانیان و همکاران 2017 ب). بررسی مقادیر مختلف کمپوست مصرف شده قارچ خوراکی (0، 20، 30، 40 و 50 درصد حجمی شسته شده و شسته نشده) بر شاخص‎های رشدی و گلدهی شب بو نشان داد که کلیه سطوح مورد مطالعه منجر به تسریع گلدهی شدند و بیشترین تعداد برگ و ارتفاع بوته در بستر کاشت 30 درصد حجمی شسته شده بدست آمد (شاهسون مارکده و چمنی 2014).

تعداد دانه در بوته، وزن دانه در بوته و وزن هزار دانه

تعداد دانه در بوته، وزن دانه در بوته و وزن هزار دانه به‎طور معنی‎داری تحت‎تأثیر محلول‎پاشی اسید هیومیک، کاربرد سطوح مختلف کمپوست مصرف شده قارچ خوراکی و اثرات متقابل آنها قرار گرفت (جدول 5). کاربرد اسید هیومیک به‎ترتیب موجب افزایش 13، 25 و 8 درصدی تعداد دانه در بوته، وزن دانه در بوته و وزن هزار دانه نسبت به تیمار شاهد شد (جدول 6). افزایش سطوح کمپوست مصرف شده قارچ خوراکی تا سطح 60 تن در هکتار، تأثیر معنی‎داری بر تعداد دانه در بوته نداشت، ولی کاربرد 60، 80 و 100 تن در هکتار کمپوست مصرف شده قارچ خوراکی به‎ترتیب افزایش 24، 32 و 15 درصدی تعداد دانه در بوته را در مقایسه با تیمار شاهد در پی داشت (جدول 6). بیشترین (66/75 گرم) و کمترین (16/23 گرم) وزن دانه در بوته به‎ترتیب در تیمارهای کاربرد 80 تن در هکتار کمپوست مصرف شده قارچ خوراکی و شاهد مشاهده شد (جدول 6). همچنین، وزن دانه در بوته در شرایط کاربرد 20، 40، 60 و 100 تن در هکتار کمپوست مصرف شده قارچ خوراکی به‎ترتیب 44، 50، 61 و 53 درصد بیشتر از شاهد بود (جدول 6). کاربرد تنها 20 تن در هکتار کمپوست مصرف شده قارچ خوراکی اثر چندانی در بهبود وزن هزار دانه نداشت، ولی کاربرد مقادیر بیشتر این کود، منجر به افزایش وزن هزار دانه شد، به این ترتیب که هر یک از سطوح 40، 60، 80 و 100 تن در هکتار کمپوست مصرف شده قارچ خوراکی به‎ترتیب افزایش 9، 7، 18 و 4 درصدی وزن هزار دانه را نسبت به شاهد سبب شدند (جدول 6). همانطور که در شکل 2 مشاهده می‎شود، در کلیه سطوح کمپوست مصرف شده قارچ خوراکی، اسید هیومیک منجر به تشدید اثر کود بر تعداد دانه در بوته شد و محلول‎پاشی این اسید در کرت‎های عاری از کمپوست مصرف شده قارچ خوراکی دارای اثر منفی بر صفت مذکور بود. بیشترین تعداد دانه در بوته (39/312 دانه در بوته) در شرایط محلول‎پاشی اسید هیومیک و کاربرد 80 تن در هکتار کمپوست مصرف شده قارچ خوراکی بدست آمد و در هر دو شرایط کاربرد و عدم‎کاربرد اسید هیومیک، با افزایش مقادیر بیشتر از 80 تن در هکتار کمپوست مصرف شده قارچ خوراکی تعداد دانه در بوته کاهش یافت (شکل 2).

کاربرد همزمان اسید هیومیک و هر یک از سطوح 20، 40، 60، 80 و 100 تن در هکتار کمپوست مصرف شده قارچ خوراکی به‎ترتیب افزایش 28، 53، 59، 66 و 48 درصدی وزن دانه در بوته را نسبت به شاهد سبب شد، ضمن اینکه کاربرد جداگانه مقادیر 20، 40، 60، 80 و 100 تن در هکتار کمپوست مصرف شده قارچ خوراکی نیز به‎ترتیب افزایش 60، 44، 63، 74 و 59 درصدی وزن دانه در بوته را در مقایسه با تیمار شاهد در پی داشت (شکل 3). اگر چه در شرایط عدم‎کاربرد اسید هیومیک، کلیه مقادیر کمپوست مصرف شده قارچ خوراکی در افزایش وزن دانه در بوته مؤثر بودند، ولی از این نظر بین سطوح 20، 60 و 100 تن در هکتار تفاوت معنی‎داری وجود نداشت، تیمار 80 تن در هکتار کمپوست مصرف شده قارچ خوراکی بیشترین مقدار وزن دانه در بوته (68 گرم) را به خود اختصاص داد (شکل 3).

شکل 2-ترکیبات تیماری محلول‎پاشی اسید هیومیک و سطوح مختلف کمپوست مصرف شده قارچ خوراکی برای تعداد دانه در بوته گیاه دارویی کرچک

میانگینهای دارای حداقل یک حرف مشترک، اختلاف معنی‎داری بر اساس آزمون دانکن در سطح احتمال 5 درصد ندارند

شکل3-ترکیبات تیماری محلول‎پاشی اسید هیومیک و سطوح مختلف کمپوست مصرف شده قارچ خوراکی برای وزن دانه در بوته گیاه دارویی کرچک

میانگینهای دارای حداقل یک حرف مشترک، اختلاف معنی‎داری بر اساس آزمون دانکن در سطح احتمال 5 درصد ندارند

در هر دو شرایط کاربرد (330 گرم) و عدم‎کاربرد (80/306 گرم) اسید هیومیک بیشترین وزن هزار دانه زمانی بدست آمد که از 80 تن در هکتار کمپوست مصرف شده قارچ خوراکی استفاده شد (جدول 7). کاربرد جداگانه 60 و 100 تن در هکتار کمپوست مصرف شده قارچ خوراکی اثر معنی‎داری بر وزن هزار دانه نداشت، ولی کاربرد همزمان آنها با اسید هیومیک به‎ترتیب منجر به افزایش 14 و 6 درصدی وزن هزار دانه در مقایسه با شاهد شد (جدول 7). استفاده 40 تن در هکتار کمپوست مصرف شده قارچ خوراکی وزن هزار دانه را 9 درصد در شرایط کاربرد اسید هیومیک و 9 درصد در شرایط عدم‎کاربرد اسید هیومیک نسبت به شاهد افزایش داد (جدول 7).

به‎نظر می‎رسد که اسید هیومیک احتمالاً از طریق آماده‎سازی مواد معدنی (ورلیندن و همکاران 2009)، گسترش جمعیت میکروارگانیسم‎های مفید خاک، جذب و انتقال عناصر غذایی (پوگلیسی و همکاران 2009) و افزایش میزان مواد تنظیم‎کننده رشد (کنلاس و همکاران 2002) موجبات بهبود خصوصیات کمی گیاه از جمله تعداد و وزن دانه در بوته و وزن هزار دانه را فراهم کرده است. در یک پژوهش، تعداد خوشه در بوته و وزن صد دانه کرچک در شرایط کاربرد اسید هیومیک به‎طور معنی‎داری بیشتر از تیمار شاهد بود (دادنیا 2017). بیشترین وزن دانه در بوته ذرت در شرایط کاربرد 6 کیلوگرم در هکتار اسید هیومیک بدست آمد (جهان و امیری 2018). در پژوهشی دیگر، کاربرد اسید هیومیک تعداد و وزن دانه در بوته گاوزبان ایرانی (Echium amoenum Fisch & Mey.) را به‎ترتیب 19 و 38 درصد نسبت به شاهد افزایش داد (امیری و همکاران 2018). وزن هزار دانه ذرت تحت‎تأثیر کاربرد اسید هیومیک 5/22 درصد نسبت به شاهد افزایش یافت (راغ‎آرا و موسوی 2018).

کودهای آلی می‎توانند نوع و فراوانی میکرو-ارگانیسم‎های خاک را تحت‎تأثیر قرار دهند و با تحریک فعالیت زیستی آنها منجر به آزادسازی هورمون‎های گیاهی و تنظیم‎کننده‎های رشد گیاهی نظیر اکسین، جیبرلین، سیتوکینین و اتیلن شده (آریشا و همکاران 2003) و از این طریق بهبود خصوصیات رشدی و عملکرد گیاه را سبب شوند، ضمن اینکه کمپوست مصرف شده قارچ خوراکی دارای عناصر غذایی بوده و احتمالاً با بهبود حاصلخیزی خاک (تجادا و همکاران 2009) و افزایش ظرفیت نگهداری رطوبت (کوتیس و کلاسن 2005) بهبود خصوصیات کمی گیاه را به همراه داشته است. در یک پژوهش گزارش شد که مصرف بهینه کمپوست مصرف شده قارچ خوراکی (30 تن در هکتار)، خصوصیات شیمیایی و فیزیکی خاک را بهبود بخشید (وهابی ماشک 2008). بررسی اثر سطوح مختلف کمپوست مصرف شده قارچ خوراکی (صفر، 10، 20، 40، 80 و 160 تن در هکتار) در گندم نشان داد که با افزایش سطوح کمپوست قارچ وزن خشک، ارتفاع بوته، تعداد دانه در بوته، وزن دانه در بوته و وزن هزار دانه افزایش یافت (سیدی و رضوانی‎مقدم 2011). در پژوهشی دیگر، کود کمپوست تعداد غلاف در بوته را در لوبیا به طور‎معنی‎داری افزایش داد (امین الاسلام و همکاران 2016). کاربرد 40 تن در هکتار کمپوست مصرف شده قارچ خوراکی افزایش ارتفاع بوته، تعداد برگ، طول خوشه، تعداد دانه در بوته و ماده خشک تولیدی گندم را در پی داشت (احیایی و همکاران 2010).

عملکرد دانه، عملکرد بیولوژیک و شاخص برداشت

اثر محلول‎پاشی اسید هیومیک، سطوح مختلف کمپوست مصرف شده قارچ خوراکی و اثرات متقابل آنها بر عملکرد دانه و عملکرد بیولوژیک معنی‎دار بود (جدول 5). در بوته‎های محلول‎پاشی شده با اسید هیومیک عملکرد دانه 27 درصد بیشتر از شاهد بود و عملکرد بیولوژیک نیز تحت‎تأثیر محلول‎پاشی اسید هیومیک 22 درصد در مقایسه با شاهد افزایش یافت (جدول 6). بیشترین (50/1948 کیلوگرم در هکتار) و کمترین (67/779 کیلوگرم در هکتار) عملکرد دانه به‎ترتیب متعلق به تیمارهای کاربرد 80 تن در هکتار کمپوست مصرف شده قارچ خوراکی و شاهد بود (جدول 6). کاربرد تنها 20 تن در هکتار کمپوست مصرف شده قارچ خوراکی تأثیر چندانی در بهبود عملکرد دانه نداشت، ولی استفاده از مقادیر 40، 60 و 100 تن در هکتار از این کود به‎ترتیب افزایش 34، 46 و 41 درصدی عملکرد دانه را نسبت به شاهد سبب شد (جدول 6). کاربرد هر یک از سطوح 40، 60، 80 و 100 تن در هکتار کمپوست مصرف شده قارچ خوراکی به‎ترتیب منجر به افزایش 35، 41، 54 و 37 درصدی عملکرد بیولوژیک در مقایسه با شاهد شد، از این نظر بین تیمار 20 تن در هکتار کمپوست مصرف شده قارچ خوراکی و شاهد تفاوت معنی‎داری وجود نداشت (جدول 6). شاخص برداشت به‎طور معنی‎داری تحت‎تأثیر محلول‎پاشی اسید هیومیک و کاربرد سطوح مختلف کمپوست مصرف شده قارچ خوراکی قرار گرفت (جدول 5). محلول‎پاشی اسید هیومیک موجب افزایش 6 درصدی شاخص برداشت نسبت به شاهد شد و بیشترین شاخص برداشت در تیمار 80 تن در هکتار کمپوست مصرف شده قارچ خوراکی بدست آمد و از این نظر تفاوت سایر تیمارها با شاهد معنی‎دار نبود (جدول 6).

همانطور که در شکل 4 مشاهده می‎شود، اثر کلیه سطوح مختلف کمپوست مصرف شده قارچ خوراکی بر عملکرد دانه در شرایط محلول‎پاشی اسید هیومیک تشدید شد، به این ترتیب که مقدار عملکرد دانه در شرایط کاربرد همزمان اسید هیومیک و هر یک از سطوح 20، 40، 60، 80 و 100 تن در هکتار کمپوست مصرف شده قارچ خوراکی به‎ترتیب 40، 46، 37، 19 و 17 درصد بیشتر از زمانی بود که هر یک از این کودها جداگانه استفاده شدند. بیشترین و کمترین عملکرد دانه به‎ترتیب در تیمارهای کاربرد همزمان اسید هیومیک و 80 تن در هکتار کمپوست مصرف شده قارچ خوراکی (2115 کیلوگرم در هکتار) و عدم‎کاربرد اسید هیومیک و 20 تن در هکتار کمپوست مصرف شده قارچ خوراکی (642 کیلوگرم در هکتار) بدست آمد (شکل 4). در هر دو شرایط کاربرد و عدم‎کاربرد اسید هیومیک، با افزایش کمپوست مصرف شده قارچ خوراکی تا سطح 80 تن در هکتار روند تغییرات عملکرد دانه افزایشی بود، ولی افزایش بیشتر کمپوست مصرف شده قارچ خوراکی کاهش عملکرد دانه را در پی داشت (شکل 4).

محلول‎پاشی اسید هیومیک در کرت‎های عاری از کمپوست مصرف شده قارچ خوراکی نتوانست عملکرد بیولوژیک را تحت‎تأثیر قرار دهد، ولی کاربرد آن در کرت‎های حاوی 20، 40، 60 و 80 تن در هکتار کمپوست مصرف شده قارچ خوراکی، عملکرد بیولوژیک را به‎ترتیب 39، 27، 38 و 14 درصد در مقایسه با کاربرد جداگانه این کودها بهبود بخشید (شکل 5). در هر دو شرایط کاربرد (8989 کیلوگرم در هکتار) و عدم‎کاربرد (7768 کیلوگرم در هکتار) اسید هیومیک بیشترین عملکرد بیولوژیک در تیمار 80 تن در هکتار کمپوست مصرف شده قارچ خوراکی مشاهده شد (شکل 5). علی‎رغم تأثیر مثبت مقادیر 40، 60 و 100 تن در هکتار کمپوست مصرف شده قارچ خوراکی در شرایط عدم‎کاربرد اسید هیومیک بر عملکرد بیولوژیک در مقایسه با شاهد، از این نظر بین این سطوح تفاوت معنی‎داری وجود نداشت (شکل 5). کاربرد جداگانه 20 تن در هکتار کمپوست مصرف شده قارچ خوراکی دارای اثر منفی بر عملکرد بیولوژیک بود، ولی عملکرد بیولوژیک در کاربرد همزمان این کود با اسید هیومیک افزایش یافت (شکل 5).

شکل 4-ترکیبات تیماری محلول‎پاشی اسید هیومیک و سطوح مختلف کمپوست مصرف شده قارچ خوراکی برای عملکرد دانه گیاه دارویی کرچک

میانگینهای دارای حداقل یک حرف مشترک، اختلاف معنی‎داری بر اساس آزمون دانکن در سطح احتمال 5 درصد ندارند

شکل 5-ترکیبات تیماری محلول‎پاشی اسید هیومیک و سطوح مختلف کمپوست مصرف شده قارچ خوراکی برای عملکرد بیولوژیک گیاه دارویی کرچک

میانگینهای دارای حداقل یک حرف مشترک، اختلاف معنی‎داری بر اساس آزمون دانکن در سطح احتمال 5 درصد ندارند

همان‌طور که در جدول 8 مشاهده می‎شود، عملکرد دانه‎ با ارتفاع بوته (**76/0 =r)، ارتفاع پایین‎ترین خوشه از سطح زمین (**91/0 =r)، ارتفاع بالاترین خوشه از سطح زمین (**80/0 =r)، تعداد شاخه جانبی (**45/0 =r)، تعداد خوشه در بوته (**79/0 =r)، تعداد دانه در بوته (**78/0 =r)، وزن دانه در بوته (**89/0 =r)، وزن هزار دانه (**87/0 =r) و شاخص برداشت (**60/0 =r) همبستگی مثبت و معنی‎دار داشت و همچنین دارای بیشترین همبستگی مثبت (**96/0 =r) با عملکرد بیولوژیک بود، بنابراین از آنجاییکه صفات مذکور تحت‎تأثیر محلول‎پاشی اسید هیومیک و کاربرد سطوح مختلف کمپوست مصرف شده قارچ خوراکی بهبود یافتند (جدول 6 و 7 و شکل 1، 2، 3 و 5)، افزایش عملکرد دانه در شرایط استفاده از این نهاده‎های بوم‎سازگار منطقی به‎نظر می‎رسد.

به‎نظر می‎رسد که اسید هیومیک احتمالاً از طریق افزایش ظرفیت تبادل کاتیونی (ورلیندن و همکاران 2009)، ظرفیت نگهداری آب در خاک (ناتسان و همکاران 2007) و همچنین فعال کردن چرخهی تنفس، فتوسنتز و تولید آمینواسید و آدنوزین‌تری فسفات (کنلاس و همکاران 2002)، افزایش طول و وزن ریشه، تعداد ریشه‌های جانبی (ایاز و گولسر 2005) و همچنین افزایش جریان شیرهی گیاهی در آوندها، افزایش تقسیم سلولی در ریشه، افزایش فتوسنتز و بهبود جذب مواد غذایی (پوگلیسی و همکاران 2009) باعث افزایش عملکرد دانه، عملکرد بیولوژیک و شاخص برداشت شده است. انجام سه نوبت محلول‎پاشی اسید هیومیک در زراعت کرچک در شرایط تنش خشکی، عملکرد دانه را به‎طور معنی‎داری افزایش داد (دادنیا 2017). در یک پژوهش، تعداد غلاف در بوته، عملکرد دانه و عملکرد پروتئین نخود در اثر کاربرد 5 کیلوگرم در هکتار اسید هیومیک و نانو کود آهن وروی به‎ترتیب 69/78، 54/65 و 5/84 درصد نسبت به تیمار شاهد افزایش یافت (ویسی و همکاران 2019). کاربرد 400 و 600 میلی‎گرم در لیتر اسید هیومیک منجر به تولید بیشترین عملکرد در بابونه آلمانی شد (مشایخی و همکاران 2019). عملکرد دانه ذرت تحت‎تأثیر کاربرد اسید هیومیک از افزایش 5/26 درصدی نسبت به تیمار شاهد برخوردار شد (راغ‎آرا و موسوی 2018). در پژوهشی دیگر، بیشترین عملکرد دانه و پروتئین دانه‎ی نخود در شرایط کاربرد اسید هیومیک بدست آمد (نخ‎زری مقدم و همکاران 2017). محلول‎پاشی 200 میلی‎گرم در لیتر اسید هیومیک در باقلا، عملکرد دانه را به میزان قابل‎توجهی نسبت به تیمار شاهد افزایش داد (رودگرنژاد و همکاران 2018). پس از بررسی تیمارهای تغذیه‎ای مختلف در گیاه دارویی گاوزبان ایرانی گزارش شد که بیشترین عملکرد در شرایط کاربرد اسید هیومیک حاصل شد (امیری و همکاران 2018). کاربرد همزمان 4 لیتر در هکتار اسید هیومیک و مقادیر 5 و 10 تن در هکتار ورمی‎کمپوست عملکرد بیولوژیک زیره سبز را به‎ترتیب 2/14 و 8/9 درصد نسبت به شاهد افزایش داد (نصیری دهسرخی و همکاران 2018).

به‎نظر می‎رسد کمپوست مصرف شده قارچ خوراکی احتمالاً از طریق افزایش ظرفیت نگهداری آب در خاک و فراهم کردن شرایط مناسب رشد ریشه، افزایش میزان هوموس و ظرفیت بافری خاک و افزایش برخی آنزیم‎ها و افزایش جذب و انتقال مواد غذایی (کورتیس و کلاسن 2005) توانسته عملکرد دانه، عملکرد بیولوژیک و شاخص برداشت را افزایش دهد. همچنین احتمالاً این کود نفوذپذیری و تخلخل خاک را افزایش داده (تجادا و همکاران 2009) و در نتیجه مصرف آن احتمالاً عمق ریشه توسعه یافته است و از هدرروی آب جلوگیری شده و رطوبت بیشتری در اختیار گیاه قرار گرفته و این امر منجر به بهبود خصوصیات کمی گیاه شده است. کمپوست مصرف شده قارچ خوراکی حدود 60 درصد وزن خود آب جذب می‎کند و 65 درصد از ماده خشک آن ‎را مواد آلی تشکیل می‎دهد (لوانون و دونای 2001). کاربرد 100 تن در هکتار کمپوست مصرف شده قارچ خوراکی در گیاه سیر افزایش 48 درصدی عملکرد اقتصادی را نسبت به شاهد سبب شد و بیشترین ماده خشک تولیدی و شاخص برداشت نیز در این تیمار بدست آمد (رضوانی‎مقدم و همکاران 2017). بیشترین عملکرد دانه و بیولوژیک گندم در شرایط کاربرد 50 تن در هکتار کمپوست مصرف شده قارچ خوراکی بدست آمد (یعقوبیان و همکاران 2016). سطوح مختلف کمپوست مصرف شده قارچ عملکرد دانه گیاه مرزه را در مقایسه با شاهد افزایش داد (رحمانیان و همکاران 2017 الف). پس از بررسی اثر سطوح مختلف کمپوست مصرف شده قارچ خوراکی در گیاه زعفران گزارش شد که بیشترین عملکرد کلاله در تیمار 60 تن در هکتار کمپوست قارچ مشاهده شد، ضمن اینکه هر یک از سطوح 20، 80 و 100 در هکتار کمپوست قارچ نیز عملکرد کلاله را به‎ترتیب 30، 35 و 35 درصد نسبت به شاهد افزایش دادند (رضوانی‎مقدم و همکاران 2014). وزن خشک اندام هوایی گوجه‎فرنگی (Lycopersicon esculentum L.) و فلفل (Capsicum annuum L.) به تبع آن عملکرد بیولوژیک این گیاهان تحت‎تأثیر کاربرد کمپوست مصرف شده قارچ خوراکی افزایش یافت (مدینا و همکاران 2008).

جدول 8- ضرایب همبستگی بین صفات مورد مطالعه در گیاه دارویی کرچک تحتتأثیر محلول‎پاشی اسید هیومیک و کاربرد سطوح مختلف کمپوست مصرف شده قارچ خوراکی

شاخص برداشت (11)	عملکرد بیولوژیک (10)	عملکرد دانه (9)	وزن هزار دانه (8)	وزن دانه در بوته (7)	تعداد دانه در بوته (6)	تعداد خوشه در بوته (5)	تعداد شاخه جانبی (4)	ارتفاع بالاترین خوشه تا سطح زمین (3)	ارتفاع پایین‎ترین خوشه تا سطح زمین (2)	ارتفاع بوته (1)	شماره صفت
										1	1
									1	**79/0	2
								1	**83/0	**94/0	3
							1	**66/0	*41/0	**64/0	4
						1	**58/0	**86/0	**77/0	**84/0	5
					1	**58/0	17/0	**54/0	**75/0	**47/0	6
				1	**60/0	**79/0	**62/0	**90/0	**89/0	**87/0	7
			1	**79/0	**60/0	**78/0	**46/0	**71/0	**74/0	**68/0	8
		1	**87/0	**89/0	**78/0	**79/0	**45/0	**80/0	**91/0	**76/0	9
	1	**96/0	**89/0	**85/0	**75/0	**78/0	**45/0	**76/0	**87/0	**72/0	10
1	*38/0	**60/0	*34/0	**56/0	**50/0	**43/0	22/0	**52/0	**59/0	**49/0	11

* و ** به‌ترتیب معنی‌دار در سطح احتمال 5 و 1 درصد می باشد.

نتیجه‌گیری کلی

به‎طور کلی نتایج آزمایش نشان داد که محلول‎پاشی اسید هیومیک دارای اثر مثبت روی کلیه صفات مورد مطالعه بود. اگر چه سطوح مختلف کمپوست مصرف شده قارچ خوراکی در بهبود اکثر صفات مورد مطالعه مؤثر بودند، ولی بیشترین مقدار ارتفاع بوته (50/133 سانتی‎متر)، ارتفاع پایین‎ترین خوشه از سطح زمین (80/77 سانتی‎متر)، ارتفاع بالاترین خوشه از سطح زمین (33/112 سانتی‎متر)، تعداد خوشه در بوته (38/3 خوشه در بوته)، تعداد دانه در بوته (90/296 دانه در بوته)، وزن دانه در بوته (66/75 گرم)، وزن هزار دانه (40/318 گرم)، عملکرد دانه (1948 کیلوگرم در هکتار)، عملکرد بیولوژیک (8378 کیلوگرم در هکتار) و شاخص برداشت (18/23 درصد) در تیمار کاربرد 80 تن در هکتار کمپوست مصرف شده قارچ خوراکی بدست آمد و کاربرد 60 تن در هکتار کمپوست مصرف شده قارچ خوراکی نیز از برتری محسوسی نسبت به سایر مقادیر مصرفی کمپوست قارچ در صفات ارتفاع بوته، ارتفاع پایین‎ترین خوشه از سطح زمین، ارتفاع بالاترین خوشه از سطح زمین، تعداد خوشه در بوته، تعداد دانه در بوته، وزن دانه در بوته و عملکرد دانه برخوردار بود. به‎طور کلی با توجه به یافته‎های این پژوهش، به‎نظر می‎رسد با استفاده از نهاده‎های بوم‎سازگاری همچون اسید هیومیک و مقادیر بهینه کمپوست مصرف شده قارچ خوراکی بتوان ضمن بهبود رشد و عملکرد گیاه دارویی کرچک، خسارات ناشی از مصرف بی‎رویه کودهای شیمیایی را کاهش داده و پایداری تولید را در درازمدت تضمین نمود و بر اساس نتایج این پژوهش محلول‎پاشی اسید هیومیک همزمان با کاربرد 80 تن در هکتار کمپوست قارچ خوراکی مصرف شده در کشت و کار گیاه دارویی کرچک توصیه می‎گردد.

سپاسگزاری

بودجه این طرح (مصوب 15/07/95 به شماره 18-95) از محل اعتبار پژوهه معاونت محترم پژوهشی مجتمع آموزش عالی گناباد تأمین شده است که بدین‎وسیله سپاسگزاری می‎شود.

[1]. Lima Bean

[2]. Spend Mushroom Compost

[3]. Euphorbiaceae

مراجع

Aminul Islam M, Boyce AN, Rahman MM, Azirun MS and Ashraf MA, 2016. Effects of organic fertilizers on the growth and yield of bush bean, winged bean and yard long bean. Brazilian Archives of Biology and Technology, 59: 1-9.

Amiri MB, Rezvani Moghaddam P and Jahan M, 2018. Application of eco-friendly inputs on cultivation of Iranian Ox-Tongue in conditions of Mashhad. Agroecology. 10(3): 679-698, (In Persian).

Arisha HME, Gad AA and Younes SE, 2003. Response of some pepper cultivars to organic and mineral nitrogen fertilizer under sandy soil conditions. Zagazig Journal of Agriculture Research, 30: 1875-1899.

Ayas H and Gulser F, 2005. The effect of sulfur and humic acid on yield components and macronutrient contents of spinach. Journal of Biological Sciences, 5: 801-804.

Babaeian E and Asilan KS, 2010. Methods of soil physical and chemical characteristics analysis. Sabz zeitoon Press. pp: 92.

Beheshti S and Tadayyon A, 2017. Effects of drought stress and humic acid on some physiological parameters of Lima bean (Phaseolus lunatus L.). Journal of Plant Process and Function, 6(19): 1-14. (In Persian).

Canellas LP, Facanha AQ, Olivares FL and Facanha AR, 2002. Humic acids isolated from earthworm compost enhance root elongation, lateral root emergence, and plasma membrane H⁺-ATPase activity in maize roots. Plant Physiology, 130: 1951-1957.

Curtis MJ and Claassen VP, 2005. Compost incorporation increases plant available water in a drastically disturbed serpentine soil. Soil Science, 170: 939-953.

Dadnia MR, 2017. Effect of humic acid on activity of antioxidant enzymes and yield of castor bean under water deficit condition. Journal of Crop Ecophysiology, 11(4): 85-98. (In Persian).

Doan LG, 2004. Ricin: mechanism of toxicity, clinical manifestations, and vaccine development. A Review Journal of Topical, 42: 201-208.

Debosz K, Petersen SO, Kure LK and Ambus P, 2002. Evaluating effects of sewage sludge and household compost on soil physical, chemical and microbiological properties. Applied Soil Ecology, 19: 237-248.

Ehyaee HR, Rezvani Moghaddam P, Ghaemi M and Motamedi MR, 2010. Evaluate effect of spend mushroom compost on some morphological characteristics of wheat. The First National Symposium on Agriculture and Sustainable Development, 10 and 11 March, Islamic Azad University of Shiraz. (In Persian).

Goli Kalanpa E, Amani N and Esmaielpour B, 2015. Effect of spent mushroom compost application on growth parameters and macroelement uptake in lettuce. Electronic Journal of Soil Management and Sustainable Production, 5(2): 113-129. (In Persian).

Jahan M and Amiri MB, 2018. Determining the effective factors in water use efficiency of common bean, sesame and maize in response to humic acid application and deficit irrigation. Journal of Water and Soil Science, 22(3): 373-394. (In Persian).

Jonathan S, Oyetunji O, Olawuyi O and Uwukhor P, 2013. Application of pleurotus ostreatus SMC as soil conditioner for the growth of soybean (Glycine max). Academia Arena, 5(1): 54-61.

Karimi A and Tadayyon A, 2018. Effect of humic acid on the yield and some morphological characteristic of safflower under drought stress conditions. Applied Field Crops Research, 31(1): 19-38. (In Persian).

Karr M, 2001. Oxidized lignites and extracts from oxidizwd lignites in agriculture. Soil Science, 1-23.

Kiani S, Siadat SA, Moradi Telavat MR and Poshtdar A, 2018. Respond of yield, yield components and water use efficiency of some fennel ecotypes in irrigation regimes and foliar application of humic acid. Iranian Journal of Medicinal and Aromatic Plants, 34(1): 166-181. (In Persian).

Kızılkaya R, 2008. Yield response and nitrogen concentrations of springwheat (Triticum aestivum) inoculated with Azotobacter chroococcum strains. Ecological Engineering, 33:150–156.

Levanon D and Danai O, 2001. Chemical, physical and microbiological considerations in recycling spent mushroom substrate. Compost Science Utilazation, 3(1): 72-73.

Maccarthy P, 2001. The principles of humic substances. Soil Science, 166: 738-751.

Mashayekhi S, Abdali Mashhadi A, Bakhshandeh A, Lotfi Jalal Abadi A and Seyyed Nejad SM, 2019. Rwlationship of salicylic acid and humic acid foliar spray and harvesting times with yield and quality of german chamomile. Journal of Agricultural Science and Sustainable Production, 29(1): 209-222. (In Persian).

Medina E, Paredes C, Pérez-Murcia MD, Bustamante MA and Moral R, 2009. Spent mushroom substrates as component of growing media for germination and growth of horticultural plants. Bioresource Technology, 100: 4227-4232.

Nakhzari Moghaddam A, Parsa N, Sabouri H and Bakhtiari S, 2017. The effect of humic acid, density and supplementary irrigation on quantity and quality of local chickpea of Neishabur. Environmental Stresses in Crop Sciences, 10(2): 183-192. (In Persian).

Nasiri Dehsorkhi A, Makarian H, Varnaseri Ghandali V and Salari N, 2018. Investigation of effect of humic acid and vermicompost application on yield and yield components of cumin. Applied Research in Field Crops, 31(1): 93-113. (In Persian with English Summary).

Natesan R, Kandasamy S, Thiyageshwari S and Boopathy PM, 2007. Influence of lignite humic acid on the micronutrient availability and yield of blackgram in an alfisol. Science World Journal, 7: 1198-1206.

Ogunniyi DS, 2006. Castor oil: A vital industrial raw material. Bioresource Technology, 97: 1086-1091.

Olfati JA, Khasmakhi-Sabet SA, Shabani H and Peyvast G, 2012. Alternative organic fertilizer to cow manure for French dwarf bean production. International Journal of Vegetable Science, 18(2): 190-198.

Omidbeigi R, 1997. Medicinal plant production and processing approaches. Behnashr Press, Tehran. (In Persian).

Puglisi E, Fragoulis G, Ricciuti P, Cappa F, Spaccini R, Piccolo A, Trevisan M and Crecchio C, 2009. Effects of a humic acid and its size-fractions on the bacterial community of soil rhizsphere under maize (Zea mays L.). Chemosphere, 77: 829-837.

Raghara H and Moosavi S, 2018. Effect of water deficit stress and application of humic and salicylic acid on physiological traits, yield and yield components of corn. Journal of Iranian Plant Ecophysiological Research, 13(50): 87-101. (In Persian).

Rahmanian M, Esmaielpour B, Hadian J and Shahriari MH, 2017a. Effect of vermicompost and spent mushroom compost on growth and micronutrients content in summer savory. Journal of Agroecology, 7(2): 61-78. (In Persian).

Rahmanian M, Esmaielpour B, Hadian J, Shahriari MH and Fatemi H, 2017b. The effect of organic fertilizers on morphological traits, essential oil content and components of basil. Journal of Agricultural Science and Sustainable Production, 27(3): 103-118. (In Persian).

Rezazadeh H, Khrasani SK and Haghighi RSA, 2012. Effects of humic acid on decrease of phosphorus usage in forage maize var. KSC704 (Zea mays L.). Australian Jurnal of Agricultural Engineering, 3: 34-38.

Rezvani Moghaddam P, Amiri MB and Ehyaee HR, 2014. Effect of different levels of biological fertilizers and mushroom compost on flower yield and characteristics of saffron corms in an organic farming system. Journal of Horticulture Science, 28(2): 199.208. (In Persian).

Rezvani Moghaddam P, Ehyaee HR and Amiri MB, 2017. Application of spent mushroom compost and mycorrhiza on yield and yield components of garlic in the low input cropping system. Agroecology, 9(2): 490-504. (In Persian).

Ross IA, 2001. Medicinal plants of the whorld. Humana Press. 375 pp.

Roudgarnezhad S, Sam Deliri M, Mousavi Mirkalaei AA and Neshaee Moghaddam M, 2018. The effect of spraying humic acid on some morphological and physiological traits of bean. Journal of Iranian Plant Ecophysiological Research, 13(49): 33-44. (In Persian).

Samavat S, Malakuti M, Samavat S and Malakooti M, 2006. Important use of organic acid (humic and fulvic) for increase quantity and quality agriculture productions. Water and Soil Researchers Technical, 463: 1-13.

Seyedi SM and Rezvani Moghaddam P, 2011. Evaluation of yield, yield components and nitrogen use efficiency of wheat in mushroom compost, biological fertilizer and urea application. Agroecology, 3(3): 309-319. (In Persian).

Shahsavan Markadeh M and Chamani E, 2015. Effect of varios mixtures of substrate with spent mushroom compost residue on growth and flowering characteristics of cut “Hanza” stock flower. Journal of Agricultural Science and Sustainable Production, 24(4.1): 123-139. (In Persian).

Tahir MM, Khurshid M, Khan MZ, Abbasi MK and Kazmi MH, 2011. Lignite-derived humic acid effect on growth of wheat plants in different soils. Pedosphere, 21: 124-131.

Tejada M, Hernandez MT and Garcia C, 2009. Soil restoration using composted plant residues: Effects on soil properties. Soil and Tillage Research, 102: 109-117.

Vahabi Mashak F, Mirseyed Hosseini H, Shovafa M and Hatami S, 2008. Investigation of the effects of spent mushroom compost (SMC) application on some chemical properties of soil and leachate. Journal of Water and Soil, 22(2): 394-406. (In Persian).

Veisi A, Parsai B and Rokhzadi A, 2019. Investigating the effect of humic acid and micronutrient nano fertilizers on the response of rainfed chickpea in autumn cultivation. Crop Physiology Journal, 10(40): 93-110. (In Persian).

Verlinden G, Pycke B, Mertens J, Debersaques F, Verheyen K, Baert G, Bries J and Haesaert G, 2009. Application of humic substances results in consistent increases in crop yield and nutrient uptake. Journal of Plant Nutrition, 32: 1407-1426.

Weiss EA, 2000. Oil seed crops. Blackwell Science, 364 pp.

Yaghoubian Y, Pirdashti H, Yaghoubian I, Mohammadi Goltapeh E, Esfandiari E and Feiziasl V, 2016. Response of wheat to spent mushroom compost under different moisture conditions. Journal of Agricultural Science and Sustainable Production, 26(3): 85-100. (In Persian).

آمار

تعداد مشاهده مقاله: 1,117

تعداد دریافت فایل اصل مقاله: 412

سامانه مدیریت نشریات علمی. قدرت گرفته از سیناوب

پیوندهای مفید

آمار

اثر محلول‎پاشی اسید هیومیک و سطوح مختلف کمپوست قارچ خوراکی (SMC) بر صفات مورفولوژیک و عملکرد کرچک (Ricinus communis L.)