تعداد نشریات | 43 |
تعداد شمارهها | 1,272 |
تعداد مقالات | 15,720 |
تعداد مشاهده مقاله | 51,822,893 |
تعداد دریافت فایل اصل مقاله | 14,663,454 |
اولیانامهنویسی متصوفه (چشماندازی تاریخی به تحولات یک ژانر) | ||
زبان و ادب فارسی (نشریه سابق دانشکده ادبیات دانشگاه تبریز) | ||
مقاله 1، دوره 73، شماره 242، اسفند 1399، صفحه 1-58 اصل مقاله (1.12 M) | ||
نوع مقاله: علمی- پژوهشی | ||
شناسه دیجیتال (DOI): 10.22034/perlit.2021.44966.3042 | ||
نویسنده | ||
محمد ابراهیم پور نمین* | ||
استادیار دانشگاه آزاد اسلامی، گروه زبان و ادبیات فارسی و زبان های خارجی، واحد آستارا، ایران | ||
چکیده | ||
یکی از انواع نگارشها در ادب صوفیه، مجموعههایی است گردآمده در ضبط و نقل اقوال و احوال مشایخ و پیران تصوّف؛ آثاری که در تعبیری عام، تذکرههای صوفیانه خوانده میشود. این دسته از آثار عموماً برآمده از سنّتی رایج در اغلب قریببهاتفاق ادیان و مذاهب است که حیات اولیا و قدّیسین را خاصه پس از مرگ آنان، نه صرفاً مقید به چهارچوب عینیت و واقعیت تاریخی حیات ایشان، بلکه بیشتر آمیخته و پوشیده با لایههای متعددی از افسانه و کرامت و در ساحتی قدسی و منزّه به تصویر میکشد؛ سنّتی که از تمامی انواع و گونههای آن در وسیعترین معنایش میتوان به مقدّسنگاری/ سپنتانگاری (Hagiography) تعبیر کرد. از این میراث صوفیه در مقام یک نوع / ژانر، با تعابیری چون احوال یا حالات / تذکره / سیره یا سیرت یا سیرتنامه یا سِیر/ مقامات و مناقب یا مناقبنامه/ ولینامه/ اولیانامه در منابع کهن و جدید یاد شده است. پژوهش حاضر از دیدگاه نقد ژانر و بررسی چشمانداز تاریخی تحولات این گونه از نوشتارهای صوفیان است که نشان میدهد ژانر مذکور چگونه از میراث زهدنویسان اولیه سر بر میآورد و در نقطۀ اوج تکامل خود به اولیانامههای اختصاصی مشایخ منجر میشود. | ||
کلیدواژهها | ||
"؛ ادبیات صوفیه"؛ تذکرههای صوفیانه"؛ ولینامه"؛ اولیانامه"؛ نقد ژانر" | ||
مراجع | ||
- ابن ابیالدنیا، عبدالله محمدبن عبید البغدادی. (1433ق / 2012م)، کتابالاولیا، موسوعة ابن ابیالدنیا، الجزء الاوّل، تحقیق فاضلبن خلف الحمّادة الرّقی، الریاض: دار اطلس الخضراء. - ابنبزّاز، توکلیبن اسماعیل. (1373)، صفوةالصفا، مقدمه و تصحیح: غلامرضا طباطبایی مجد، چاپ اول، تبریز. - ابنجوزی، عبدالرحمنبن علی. (1389)، تلبیس ابلیس، ترجمه علیرضا ذکاوتی قراگوزلو، چ سوّم، تهران: مرکز نشر دانشگاهی. - ابنزیرک، ابوالفضل محمدبن عثمان. (1393)، مقامات ابوعلی قومسانی، به تصحیح محمدرضا شفیعی کدکنی، چاپشده در کتاب با قافلۀ شوق، ارجنامۀ دکتر محمدعلی موحّد، به کوشش محمد طاهری خسروشاهی، چ اول، تبریز: ستوده. - ابنکربلایی تبریزی، حافظ حسین. (1383)، روضاتالجنان و جناتالجنان، با مقدمه، تکمله، تصحیح و تعلیق جعفر سلطان القرایی، 2 جلد، چ اوّل، تبریز: ستوده. - ابنندیم، محمّدبن اسحق. (1381)، الفهرست، ترجمه و تحشیۀ محمّدرضا تجدّد، چ اوّل، تهران: اساطیر. - ابوروح لطفالله، جمالالدین. (1371)، حالات و سخنان ابوسعید ابوالخیر، مقدمه، تصحیح و توضیحات: محمدرضا شفیعی کدکنی، چاپ سوّم، تهران: آگاه. - ابوروح لطفالله، جمالالدین. (1391)، حالات و سخنان ابوسعید ابوالخیر، مقدمه، تصحیح و توضیحات: محمدرضا شفیعی کدکنی، چاپ نهم، تهران: سخن. - احمدبن حنبل. (1403ق/ 1983م)، الزهد، الطبعه الاولی، بیروت: دار الکتب العلمیه. - احمدبن حنبل. (1981م)، کتاب الزهد، حقّقه و قدّم له و علّق علیه الدکتور محمّد جلال شرف، بیروت: دار النهضه العربیه. - احمد، عزیز. (1366)، تاریخ تفکر اسلامی در هند، ترجمۀ نقی لطفی و محمّدجعفر یاحقی، چ اوّل، تهران: کیهان. - اژدری، سیده راضیه و سهیلا صلاحی مقدم، (1396)، «فردوسالمرشدیه فی اسرارالصمدیه»، سومین همایش متنپژوهی ادبی. - اسمیت، مارگارت. (1390)، مطالعاتی در عرفان اولیه خاور نزدیک و خاور میانه، ترجمۀ منصور پیرانی و مریم محمدی نصرآبادی، چ اوّل، تهران: نشر مرکز. - افشار، ایرج. (1375)، «هزار حکایت صالحان و صوفیان»، معارف، دورۀ سیزدهم، ش 3، ص 62 74. - انصاری، خواجه عبدالله. (1386)، طبقاتالصوفیه، به تصحیح محمد سرور مولائی، تهران: توس. - بایرام، میکاییل. (1369)، «یکی از قدیمترین منابع ادبیات تصوّفی ایران»، معارف، دورۀ هفتم، ش 20، ص 138 – 143. - بدوی، عبدالرحمن. (1389)، تاریخ تصوّف اسلامی، ترجمۀ محمودرضا افتخارزاده، چ اوّل، تهران: افراز. - برتلس، یوگنی ادواردوویچ. (1376)، تصوّف و ادبیات تصوّف، تهران: امیرکبیر. - بوزجانی، درویش علی. (1345)، روضةالریاحین، به کوشش حشمت مؤید، چ اول، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب. - پند پیران. (1357)، به تصحیح جلال متینی، تهران: بنیاد فرهنگ ایران - پورجوادی، نصرالله. (1368)، «ابومنصور اصفهانی: صوفی حنبلی»، معارف، دورۀ ششم، ش 1 و 2، (پیاپی ش 16 و 17)، ص 3 – 80. - پورجوادی، نصرالله. (1376)، «گزارشهای ابومنصور اصفهانی در سیرالسّلف و نفحات الانس»، معارف، دوره ۱۴، ش ۳، ص 3 – 23. - پورجوادی، نصرالله. (1377)، «ابنیزدانیار ارموی و منازعۀ او با مشایخ بغداد: نگاهی به دعواهای صوفیه با یکدیگر»، معارف، دوره ۱۰، ش ۳، ص 66 – 91. - پورجوادی، نصرالله. (1377)، «منبعی کهن در باب ملامتیان نیشابور»، معارف، شمارۀ 43 و 44، ص 3 – 50. - پورجوادی، نصرالله. (1379)، «تصوّف و تشیع» (گفتوگو)، هفت آسمان، ص 9 – 30. - پورجوادی، نصرالله. (1388)، «تصوّف از ابتدا تا پایان قرن ششم»، تاریخ و جغرافیای تصوّف، نوشتۀ جمعی از مؤلفان، چ اوّل، تهران: نشر کتاب مرکز. - پورجوادی، نصرالله. (1393)، «اللمع»، دانشنامۀ زبان و ادب فارسی، به سرپرستی اسماعیل سعادت، جلد پنجم، تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی، ص 622 – 625. - پورمظفری، داوود. (1390)، «گفتارنوشتهای صوفیان، بازشناسی یک گونۀ نوشتاری»، فصلنامۀ نقد ادبی، سال 4، ش 15، ص 31 – 60. - الترمذی، حکیم محمدبن علی. (1379)، مفهوم ولایت در دوران آغازین عرفان اسلامی (دو اثر از حکیم ترمذی)، به کوشش برند رودلف راتکه و جان اوکین، ترجمۀ دکتر مجدالدین کیوانی، تهران: نشر مرکز. - الترمذی، حکیم محمدبنعلی. (1426ق)، ریاضةالنفس، قدم له و علق علیه ابراهیم شمسالدین، بیروت، دارالکتبالعلمیه. - الترمذی، حکیم محمدبنعلی. (1428ق)، کیفیةالسلوک الی ربالعالمین، تحقیق عاصم ابراهیم الکیالی، بیروت: دار الکتب العلمیه. - تفسیر التستری، علّق علیه و وضع حواشیه محمد باسل عیون السّود، بیروت: دارالکتب العلمیه. - تفضلی، احمد. (1383)، تاریخ ادبیات ایران پیش از اسلام، چ چهارم، تهران: سخن. - جامی، عبدالرحمن. (1375)، نفحاتالانس، تصحیح و تعلیق محمود عابدی، چ اوّل، تهران: انتشارات اطلاعات. - جانیپور، محمدعلی. (1390)، «بررسی شخصیت ابنباکویۀ شیرازی»، مجلۀ ادب فارسی (مجلۀ سابق دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران)، دورۀ جدید، شمارۀ 6، پیاپی 193، ص 7 – 92. - جعفریان، رسول و دیگران. (1378)، نقد و بررسی منابع سیرۀ نبوی، چ اوّل، تهران: سمت. - جعفریان، رسول. (1385)، «داستان سیره، ابوالحسن بکری و قصهای کردن سیرۀ نبوی»، خردنامه همشهری، شمارۀ 11، ص 48 – 49. - خرقانی، احمدبن حسین. (1388)، دستورالجمهور فی مناقب سلطان العارفین ابویزید طیفور، به کوشش محمدتقی دانشپژوه و ایرج افشار، چ اول، تهران: میراث مکتوب. - الخرکوشی، ابوسعید عبدالملکبن محمد. (1427 ق)، تهذیبالاسرار فی اصولالتصوّف، اعتنی به و وضع حواشیه امام سید محمد علی، بیروت: دار الکتب العلمیه. - دلبری، سیدعلی. (1391)، آشنایی با اصول علم رجال، چ اوّل، مشهد: دانشگاه علوم اسلامی رضوی. - دوبرو، هدِرِ. (1389)، ژانر (نوع ادبی)، ترجمۀ فرزانه طاهری، چ اول، تهران: نشر مرکز. - دویس، دوین. (1384)، «سید علی همدانی و سنتهای اولیانامهنویسی»، میراث تصوّف، ترجمۀ مجدالدین کیوانی، ج 1، ص 496 – 550. - دهباشی، مهدی؛ سید علیاصغر میرباقریفرد. (1388)، تاریخ تصوّف (1)، چ سوّم، تهران: سمت. - دیلمی، ابوالحسن. (1363)، سیرت شیخ کبیر ابوعبدالله ابنخفیف شیرازی، ترجمۀ رکنالدین یحییبن جنید شیرازی، تصحیح آن ماری شیمل، به کوشش توفیق سبحانی، تهران: بابک. - ذکاوتی قراگوزلو، علیرضا. (1387)، «سرگذشت صوفیان در داستانهای عامیانه»، قصههای عامیانۀ ایرانی، چ اوّل، تهران: سخن، ص 390 – 444. - رادفر، ابوالقاسم. (1385)، تذکرههای عرفانی، چ اول، جیرفت: دانشگاه آزاد اسلامی. - ریاضی، حشمتالله. (1390) ، شکوفههای عرفان در بوستان هندوستان، سیر عرفان و تصوّف اسلامی در هند، چ اوّل، تهران: قلم. - زرقانی، سیدمهدی. (1390)، تاریخ ادبی ایران و قلمرو زبان فارسی، تطور و دگردیسی ژانرها تا میانۀ سدۀ پنجم هجری به انضمام نظریۀ تاریخ ادبیات، چ دوّم، تهران: سخن. - زریابخویی، عباس. (1375)، «ابنباکویۀ شیرازی»، دانشنامۀ جهان اسلام، جلد دوّم، تهران: مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی. - زوندرمان، ورنر. (1389)، «ادبیات مانوی به زبانهای ایرانی»، تاریخ ادبیات فارسی زیر نظر احسان یارشاطر، پیوست 1، ادبیات ایران پیش از اسلام، ویراستۀ رونالد اویک و ماریا ماتسوخ، ترجمۀ نرجس بانو صبوری، تهران: سخنص 236- 306. - سپهسالار، فریدونبن احمد. (1387)، رسالۀ سپهسالار در مناقب حضرت خداوندگار، تصحیح محمد افشین وفایی، چ دوّم، تهران: سخن. - سپهسالار، فریدونبن احمد. (1391)، رساله در مناقب حضرت خداوندگار، تصحیح محمدعلی موحد و صمد موحد، چ اول، تهران: کارنامه. - سرّاج طوسی، ابونصر عبداللهبن علی. (1382)، اللمع فی التصوّف، تصحیح نیکلسون، ترجمۀ مهدی محبتی، چاپ دوّم، تهران: اساطیر. - سرکاراتی، بهمن. (1385)، سایههای شکارشده (گزیدۀ مقالات فارسی)، چ دوّم، تهران: طهوری. - سزگین، فؤاد. (1380)، تاریخ نگارشهای عربی، ج 1، به اهتمام احمدرضا رحیمی ریسه، چاپ اول، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی. - سلمی، ابوعبدالرحمن. (1389ق)، طبقاتالصوفیه، به تصحیح نورالدین شریبه، قاهره: مکتبه الخانجی. - سلمی، ابوعبدالرحمن. (1424ق)، طبقات الصوفیه، به تصحیح مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت: دار الکتب العلمیه. - سلیمانی، مرضیه. (1388)، «پویش صوفیان در شبهقاره، نگاهی به کتاب تصوّف هندی از قرن هفدهم بدین سو»، کتاب ماه دین، ش 148، ص 45 – 51. - سمنانی، علاءالدوله. (1369)، «تذکرةالمشایخ»، مصنّفات فارسی، به اهتمام نجیب مایل هروی، چ اوّل، تهران: علمی و فرهنگی. - سمیعی، احمد. (1387)، «تذکرةالاولیاء»، فرهنگ آثار ایرانی – اسلامی، ج دوّم، تهران: سروش. - سوری، محمّد. (1385)، «حکیم ترمذی و نظریۀ ولایت»، معارف عقلی، ش 4، ص 85 – 104. - سویری، سارا. (1384)، ««حکیم ترمذی و جنبش ملامتی در تصوّف سدههای آغازین»، میراث تصوّف، ویراستۀ لئونارد لویزن، ج 1، چ اوّل، تهران: نشر مرکز، ص 148 – 178. - سهلگی، محمدبن علی. (1385)، دفتر روشنایی، از میراث عرفانی بایزید بسطامی، ترجمه محمدرضا شفیعیکدکنی، تهران: سخن. - سیرجانی، علیبن حسن. (1390)، کتاب البیاض و السّواد من خصائص حِکم العباد فی نعت المرید و المراد، تصحیص و تحقیق محسن پورمختار، چ اوّل، تهران: مؤسسۀ پژوهشی حکمت و فلسفۀ ایران. - شاکری، رضا. (1385)، «نخستین و بهترین تذکرۀ عرفانی»، معارف عقلی، شمارۀ 4، ص 155 – 176. - شفیعی کدکنی، محمّدرضا. (1380)، «مقامات کهن و نویافتۀ ابوسعید ابوالخیر»، نامۀ بهارستان، سال دوّم، شمارۀ دوّم، دفتر 4، ص 65 – 78. - شفیعی کدکنی، محمّدرضا. (1383)، «نقش ایدئولوژیک نسخهبدلها»، نامۀ بهارستان، سال پنجم، شمارۀ اول و دوّم، دفتر 9- 10، ص 93- 110. - شفیعی کدکنی، محمّدرضا. (1386)، چشیدن طعم وقت (مقامات کهن و نویافتۀبوسعید)، چ دوّم، تهران: سخن. - شفیعی کدکنی، محمّدرضا. (1391)، نوشته بر دریا، از میراث عرفانی ابوالحسن خرقانی، چ ششم، تهران: سخن. - شفیعی کدکنی، محمدرضا. (1392)، زبان شعر در نثر صوفیه، چ اول، تهران: سخن. - شفیعی کدکنی، محمّدرضا. (1393)، درویش ستیهنده، از میراث عرفانی شیخ جام، تهران: سخن. - شمس تبریزی، محمدبن علی. (1385)، مقالات شمس تبریزی، تصحیح محمدعلی موحد، تهران: خوارزمی. - شولر، گریگور. (1393)، شفاهی و مکتوب در نخستین سدههای اسلامی، ترجمۀ نصرت نیلساز، چ اوّل، تهران: حکمت. - شهبازی، ایرج؛ علیاصغر ارجی. (1387)، سبع هشتم، چ اول، قزوین: سایهگستر. - شیری، قهرمان. (1389)، «تأثیر آیات و روایات بر شکلگیری کرامات»، فصلنامۀ ادب و عرفان، سال اوّل، شمارۀ چهارم، ص 17 – 39. - شیمل، آنماری. (1387)، ابعاد عرفانی اسلام، ترجمۀ عبدالرحیم گواهی، چاپ ششم، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی. - شیمل، آنماری. (1368)، «ظهور و دوام اسلام در هند»، ترجمۀ حسن لاهوتی، کیهان اندیشه، ش 23. - الطبری اللالکائی، هبةاللهبن الحسن. (1412 ق)، کراماتالأولیاء، تحقیق احمد سعد الحمان، الریاض: دار طیبه. - عبداللهبن المبارک المروزی. (بیتا)، کتاب الزهد، حقّقه و علّق علیه حبیب الرحمن الاعظمی، بیروت: دار الکتب العلمیه. - عبدالوهاببن جلالالدین محمد همدانی. (1390)، ثواقبالمناقب اولیاءالله، تصحیح و مقمه از عارف نوشاهی، چ اوّل، تهران: میراث مکتوب. - عراقی، فخرالدین. (بیتا)، «مقدمۀ دیوان»، کلیات عراقی، به کوشش سعید نفیسی، تهران: کتابخانۀ سنائی، ص 46 – 65. - عطار، فریدالدین محمدبن ابراهیم. (1379)، تذکرةالاولیاء، تصحیح محمد استعلامی، چاپ یازدهم، تهران: زوار. - عطار، فریدالدین. (1905 – 1907 م)، تذکرةالاولیاء، تحقیق رنولد الن نیکلسون، لیدن: بریل. - عطار، فریدالدین. (1383)، منطقالطیر، مقدّمه، تصحیح و تعلیقات محمدرضا شفیعیکدکنی، تهران: سخن. - عمری مرشدی، شمسالدین. (1383)، معدنالدرر (سیرتنامۀ حاجی ناصرالدین عمر مرشدی)، پژوهش عارف نوشاهی و معین نظامی، چ اول. نشر کازرونیه. - غجدوانی، عبدالخالق. (1332)، رسالۀ صاحبیه (در مناقب و مقامات خواجه ابویعقوب یوسف همدانی)، با مقدمه و تصحیح سعید نفیسی، مجلۀ فرهنگ ایرانزمین، جلد اول، 1332ش، ص 70- 101. - غزنوی، سدیدالدین محمّد. (1384)، مقامات ژندهپیل، به اهتمام حشمت مؤید، چاپ سوّم، تهران: علمی و فرهنگی. - فتوحی، محمود؛ محمّدافشین وفایی. (1391)، «تحلیل انتقادی زندگینامههای مولوی»، بخارا، س 15. ش 89-90. ص:28-53. - قشیری، ابوالقاسم. (1374). ترجمۀ رسالۀ قشیریه، با تصحیحات و استدراکات بدیعالزمان فرزانفر، چاپ چهارم، تهران: علمی و فرهنگی. - کلابادی، ابوبکرمحمد. (1371)، کتاب تعرف (متن و ترجمه)، به کوشش محمدجواد شریعت، چاپ اول، تهران: اساطیر. - لاشیء، حسین. (1369)، «ابن باکویۀ شیرازی»، دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، جلد 3، تهران: مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، ص 91 – 92. - لویزن، لئونارد (ویراستار). (1384)، میراث تصوّف، ترجمۀ مجدالدین کیوانی، 2 جلد، چ اول، تهران: نشر مرکز. - محجوب، محمّدجعفر. (1363)، «از فضائل و مناقبخوانی تا روضهخوانی»، ایراننامه، شمارۀ 7، ص 402 – 431. - محمدبن منوّر. (1366). اسرارالتوحید فی مقامات الشیخ ابیسعید، به تصحیح محمدرضا شفیعی کدکنی، 2 جلد، چاپ اول، تهران: آگاه. - محمدی ملایری، محمّد. (1384)، فرهنگ ایرانی پیش از اسلام و آثار آن در تمدن اسلامی و ادبیات عربی، چ پنجم، تهران: توس. - محمودبن عثمان. (1333)، فردوسالمرشدیة فی اسرارالصمدیة (سیرتنامۀ شیخ ابواسحق کازرونی)، به کوشش ایرج افشار، چ اول، تهران: کتابخانۀ دانش. - محمودبن عثمان. (1380)، مفتاحالهدایه و مصباحالعنایه (سیرتنامۀ سید امینالدین بلیانی)، تصحیح منوچهر مظفریان، چ اول، تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی. - مستملی بخاری، ابوابراهیم اسماعیلبن محمد. (1363)، شرحالتعرف لمذهبالتصوّف، با مقدمه و تصحیح و تحشیه محمد روشن، ربع اول، چ اول، تهران: اساطیر. - منزوی، احمد. (1382)، فهرستوارۀ کتابهای فارسی، جلد سوّم، چاپ دوّم، تهران: مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی. - مهدوی دامغانی، احمد. (1381)، «سهم ایرانیان در اَدَب صوفیانۀ عرب، از نثر و نظم»، حاصل اوقات، مجموعهای از مقالات استاد دکتر احمد مهدوی دامغانی، به اهتمام دکتر سیدعلیمحمد سجّادی، تهرانک سروش. - میرعابدینی، سید ابوطالب. (1379)، ابراهیم ادهم، زندگی و سخنان او، چ دوّم، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی. - نراقی، احمد(آرش)، (1378)، رسالۀ دینشناخت، مدلی در تحلیل ایمان ابراهیمی، تهران: طرح نو. - نفیسی، سعید. (1363)، تاریخ نظم و نثر در ایران و در زبان فارسی، 2 جلد، تهران: فروغی. - نقوی، سیدعلیرضا. (1343)، تذکرهنویسی فارسی در هند و پاکستان، چاپ اول، تهران: مؤسسۀ مطبوعاتی علمی. - وامقی، ایرج. (1378)، نوشتههای مانی و مانویان، چ اوّل، تهران: حوزۀ هنری سازمان تبلیغات اسلامی. - هزار حکایت صوفیان. (1385)، با تصحیح و مقدمۀ احمد خاتمیپور، چ اوّل، تهران: سخن. - یافعی، عفیفالدین عبداللهبن اسعد. (2004م)، روضالریاحین فی حکایاتالصالحین، قاهره: مکتبه زهران. - Pellat, Ch. (1991), “MANAKIB”, Encyclopedia of Islam, New Edition, Vol. VI, Leiden, E. J. BRILL, Pp. 349 – 356.
- Renard, John. (2008), Friends of God, Islamic Images of Piety, Commitment, and Servanthood, University of California Press.
- Mojaddedi, Jawid A., (2001), The Biographical Tradition in Islam, the tabagāt genre from al-Sulami to Jami, Curzn, U.K.
| ||
آمار تعداد مشاهده مقاله: 725 تعداد دریافت فایل اصل مقاله: 607 |