بررسی اثر کمپوست تراشه‌های چوب و اسید هیومیک بر رشد، گل‌دهی و عمر گلجایی دو رگ لیلیوم (Longiflorum × Asiatic) رقم نشویل

مقدمه

     لیلیوم Lilium sp.))گیاهی تک لپه و دائمی با سوخ‌های فلسی بدون پوشش از خانواده Liliaceaeاست. لیلیوم یکی از مهم‌ترین گل­های زینتی در جهان است (کائو و همکاران 2018). در فرایند گل‌دهی لیلیوم، پارامترهای کیفی آن نظیر رنگ گل، اندازه گل، عمر پس از برداشت، طول و قطر ساقه گل دهنده اهمیت دارند. شرایط رویشی گیاه در زمان قبل از برداشت به میزان 30 تا 70 درصد بر کیفیت پس از برداشت تأثیرگذار است (مرسچنر و همکاران1995). از اواخــر دهــه 1970 در سراسر جهان جست ‌و جو برای جایگزینی مناسب برای پیت آغاز شده است. به دلیل خطرات زیست‌محیطی و نیاز به بازیافت ضایعات آلی، بررسی جهت امکان کاربرد ضایعات با منشأ آلی مورد توجه قرار گرفته است. با توجه به هزینه‌های بالای واردات کوکوپیت، پیت ماس و سایر بسترهای کشت وارداتی می­توان با استفاده از ضایعات کشاورزی موجود در کشور باعث کاهش واردات و هزینه تولید شد. مطالعات نشان می‌دهد که بقایای آلی بعد از فرایند صحیح کمپوست شدن می‎توانند به عنوان بستر کشت جایگزین پیت به کار روند (بنیتو و همکاران 2005). کمپوست نوعی کود آلی است که در تغذیه و بهبود شرایط خاک نقش دارد. مخلوطی فرآوری شده از مواد آلی است که از دیرباز به دلیل اثرات اصلاح‌کنندگی منحصربه‌فردی که بر روی خصوصیات فیزیکی و بیولوژیکی خاک و افزایش رشد گیاه دارد مورد توجه کشاورزان بوده است (ساث و همکاران 2005). با افزایش جنگل‌های کاج در ایران و جهان، توجه گلخانه­داران به چوب این منبع آلی در کشت­های هیدروپونیک به عنوان بستر کشت جلب شده است (گرئیا و همکاران 2004). اگرچه تراشه چوب در طی زمان رشد گیاه تجزیه می‌شود و ظرفیت نگهداری آب آن کم است، اما وزن ناچیز، قیمت کم و در دسترس بودن آن سبب کاربردی شدن این ترکیب می‌شود (کولا و همکاران 2003). مـواد هیومیک شامل مخلوطی از ترکیبات آلی مختلـف هسـتند کـه از باقیمانـده گیاهـان و حیوانـات حاصـل مـی­شـوند (مسکارتی 2001 و وان 1999). اسید هیومیک نوعی ماده آلی است که سبب افزایش جذب فسفر و ریشه‌زایی بهتر در گیاه می‌شود. مهم‌ترین آثار بیولوژیکی آن تحریک جوانه‌زنی بذر و رشد، تحریـک تجمـع نیتـروژن و جذب عناصر غذایی در موجودات زنده است (دلفین و همکاران 2005).

      در یک بررسی کمپوست بادام‌زمینی (Arachis hypogaea) باعث افزایش ارتفاع در گیاه دراسنا (Dracaena marginata) نسبت به شاهد گردید. به‌طوری که بیش‌ترین ارتفاع و قطر تاج در تیمار %۱۵ کمپوست پیلـه بادام‌زمینی با محلول غذایی و کمترین ارتفـاع و قطر تاج مربـوط بـه تیمار %۱۰۰ کمپوست پیلـه بادام‌زمینی و بـدون کوددهی بوده است (علیدوست 2012). تریدر و همکاران (2008) گزارش کردند کاربرد کوکوپیت در بستر کشت لیلیوم سبب افزایش کیفیت، وزن‌تر و خشک و زود گل‌دهی گیاه می­شود. در پژوهشی استفاده از کمپوست سنبل آبی باعث افزایش رشد و قطر گل کروساندرا (Crossandra unduiaefolia) شد (گاجالاکشمی و عباسی 2002). در پژوهشی روی گل جعفری، کاربرد کمپوست باعث افزایش قطر گل و تعداد جوانه‌های گل گردید (هیدالگو و همکاران 2006). در پژوهشی کمپوست سنبل آبی (Eichhornia crassipes) به عنوان بستر کشت جایگزین پیت ماس، روی گیاه لیلیوم مورد بررسی قرار گرفت. نتایج پژوهش نشان داد درصدهای 25،50 و 75% کمپوست، می­تواند جایگزین پیت ماس باشد (نوریان و همکاران 2018). تانا و همکاران (2019) گزارش کردند استفاده از بستر کشت حاوی خاک لوم+ شن + ورمی کولیت (1:1:2) سبب تسریع در جوانه­زنی بذر پسته (Pistacia vera)، افزایش وزن تر و خشک گیاهچه شد. نیکبخت و همکاران (2007) با بررسی تأثیر اسید هیومیک بـر گل شاخه بریدنی ژربرا (Gerbera aurantiaca) نشان دادند که اسید هیومیـک عـلاوه بر افزایش عملکرد، منجر بـه افـزایش جـذب کلـسیم و در نتیجه افزایش دوام عمر گل و کاهش عارضه خمیدگی ساقه می‌گردد. گزارش شده است کـه هیومیک اسید، با فعالیت شبه هورمونی، تأثیر فراوانی بر جذب عناصر غذایی، عملکرد و دوام عمر گل به عنوان مهم‌ترین عامل کیفیت پس از برداشت گل همیشه‌بهار دارد (الهویردی زاده و دلجو 2014). در پژوهشی غلظت­های 50، 75 و 100 گرم بر متر مربع اسید هیومیک در تولید گیاه آویشن (Thymusvulgaris) مورد استفاده قرار گرفت. اسید هیومیک باعث افزایش مواد مؤثره و جذب عناصر نیتروژن، فسفر، پتاسیم، آهن و منیزیم گردید (نوروزی شرف و کاویانی 2018).

      از آنجایی که امروزه صنعت تولید گل در دنیا به یک کار تجاری بزرگ تبدیل ‌شده و در کشور ما نیز گام‌های اساسی در جهت گسترش این صنعت برداشته ‌شده است، استفاده از منابع غیر آلاینده و سازگار با طبیعت برای تأمین بستر رشد گیاهان توجه بیشتر محققین را به خود جلب کرده است. آلودگی محیط‌زیست، به خصوص خاک و آب‌های زیرزمینی باعث شده که روش‌های جایگزینی برای کشت خاکی استفاده شود که انتخاب بستر کشت مناسب یکی از مهم‌ترین آن‌هاست (تریدر و همکاران 2008). کاربرد بیش ‌از حد کودهای شیمیایی در کشـاورزی باعـث ایجاد مشکلات زیست‌محیطی ازجمله تخریب فیزیکی خاک و عدم تـوازن عناصـر غـذایی خـاک شـده اسـت. ازاین‌رو، امروزه مصرف انواع کودهای آلـی رو بـه افـزایش اسـت. هدف از پژوهش حاضر بررسی نقش بستر کشت کمپوست تراشه­های چوب و محلول‌پاشی اسید هیومیک برای رشد و گل‌دهی لیلیوم رقم نشویل بود.

مواد و روش‌ها

       به منظور بررسی اثر کمپوست تراشه چوب و اسید هیومیک بر ویژگی‌های گل لیلیوم آزمایشی به صورت فاکتوریل در قالب طرح کاملاً تصادفی با چهار تکرار در گلخانه دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی ساری در سال 1397 انجام گرفت. فاکتور اول شامل کمپوست تراشه چوب (صفر، 25، 50، 75 و 100 درصد) و فاکتور دوم اسید هیومیک در سه سطح (0، 250، 500 میلی‌گرم بر لیتر) بود. تیمار شاهد ترکیب پیت ماس+ پرلیت (به نسبت 2 به 1 حجمی) بود. خصوصیات کمپوست و پیت ماس مورد استفاده در جدول 1 ارائه‌ شده است. پیت ماس برند نورد اگری[1] تولید کشور لتونی و پرلیت با دانه­بندی 3- 5 میلی­متر مورد استفاده قرار گرفت.

سوخ­های دو رگ لیلیوم (Longiflorum × Asiatic) رقم نشویل (Nashville) با محیط 15 سانتی­متر از شرکت ساعی گل تهران و کمپوست تراشه چوب از شرکت نارون سبز شمال صنایع چوب و کاغذ ساری تهیه شد. اسید هیومیک ساخت شرکت گرین ایتالیا بود.

      سوخ­ها در گلدانی با قطر دهانه 15 سانتی­متر در عمق 10 سانتی­متری کشت شدند. میانگین دمای گلخانه 2± 22 درجه سانتی‌گراد و رطوبت نسبی در طول آزمایش 70 درصد بود. از زمان ظهور ساقه از بستر کشت، محلول‌پاشی اسید هیومیک با غلظت‌های مورد نظر به فاصله هر دو هفته تا زمان باز شدن و رنگ‌گیری گل‌ها انجام گرفت. زمانی که اولین غنچه گل رنگ گرفت صفاتی از قبیل تعداد برگ، تعداد غنچه باز شده، ارتفاع ساقه گل دهنده در مرحله برداشت، عمر گلجایی، کاروتنوئید گلبرگ، تعداد فلس، طول بلندترین ریشه، وزن ‌تر سوخ، مواد جامد محلول، عناصر کلسیم، نیتروژن و پتاسیم برگ و کلروفیل مورد بررسی قرار گرفت. برای اندازه­گیری غلظت عناصر، نمونه‌­ی برگ جمع‌آوری و به آزمایشگاه انتقال داده شدند. نمونه‌ها در دمـای ۸۰ درجـه سانتی‌گراد به مدت ۴۸ ساعت خشک گردیده و به صورت پـودر درآمدند. نمونه­های خشک شده در درون کوره الکتریکی قرار گرفتند تا به خاکستر تبدیل شود. به تدریج دمای کوره تا 550 درجه سانتی­گراد افزایش یافت و به مدت 4 ساعت در این حرارت نگه داشته شد. سپس نمونه­ها به دسیکاتور انتقال داده شد تا سرد شوند، به نمونه­های سرد شده مقدار 10 میلی‌لیتر اسید کلریدریک دو مولار اضافه شد. بعد از اتمام فعل و انفعالات، نمونه­ها در بن ماری با دمای 80 درجه سانتی‌گراد به مدت 30 دقیقه قرار گرفتند. غلظت عنصر پتاسیم با دستگاه فلایم فتومتر در طول موج 5/766 نانومتر قرائت شد. برای اندازه‌گیری عنصر کلسیم نمونه‌های موجود در کروزه­ها در  درون کوره الکتریکی به مدت 2 ساعت با دمای 550 درجه سانتی‌گراد قرار داده شد. سپس به هر نمونه حدود 10 تا 15 میلی‌لیتر محلول گرم اسید کلریدریک 2 نرمال افزوده شد. نمونه حاصل توسط قیف و کاغذ صافی واتمن صاف نموده و از عصاره حاصل 5 میلی‌لیتر برداشت نموده درون ارلن 100 میلی‌لیتر ریخته شد. پنج  قطره محلول سود 4 نرمال توسط قطره‌چکان به ارلن­ها افزوده شد. با استفاده از یک بورت و محلول ورسین 01/0 نرمال تیتراسیون را انجام شد (غازان شاهی 2006). برای اندازه‌گیری نیتروژن 2/0 گرم از برگ خشک را با کمک اسید سولفوریک غلیظ در دمای 360 درجه سانتی‌گراد به کمک کاتالیزور هضم شد. سپس در مرحله تیتراسیون، بورات آمونیوم با اسید هیدروکلریک تیتر شد و درصد نیتروژن با دستگاه کجلدال اتوماتیک مدل 320 قرائت گردید (شرف 2003). برای اندازه­گیری محتوای کلروفیل برگ، دایره­های به قطر 5/6 میلی‌متر به تعداد شش عدد از هر تکرار تهیه ‌شد. بلافاصله نمونه‌ها در لوله آزمایش با متانول 100% ریخته شد و به مدت 24 ساعت در دمای 30 درجه سانتی‌گراد در محل تاریک قرار گرفتند. میزان جذب با دو طول موج 663 و 645 نانومتر با استفاده از دستگاه اسپکتروفتومتری قرائت شد و با فرمول زیر محاسبه گردید (پورا و همکاران 1989).

 کلروفی a+b=  )0.0202 × A645) + (0.00802 × A663)

 برای اندازه‌گیری مواد جامد محلول، قطره‌ای از عصاره ساقه روی منشور دستگاه رفراکتومتر ریخته و اعداد ثبت شد.

       جهت اندازه‌گیری عمر پس از برداشت گل، زمان رنگ­گیری اولین غنچه، ساقه گل­دهنده جدا گردید و در ظرف حاوی 250 میلی‌لیتر آب مقطر در آزمایشگاه با دمای 2± 22 قرار گرفت. عمر گلجایی آن‌ها به صورت روزانه مشاهده و ثبت گردید. دوام عمـر گـل بـا شـمارش تعـداد روزهـای پـس از برداشـت گـل تا زمان پژمردگی 50% گل‌ها ارزیابی شد (جان الگار و همکاران 1999).

     تجزیه ‌و تحلیل داده‌ها با استفاده از نرم‌افزار آماری SAS (1/9) و مقایسه میانگین بر اساس آزمون LSD انجام گردید و نمودارها با استفاده از نرم‌افزار Excel رسم شدند.

نتایج و بحث

ارتفاع ساقه گل دهنده

      با توجه به جدول تجزیه واریانس (جدول 2) اثر بستر کشت، اسید هیومیک و برهمکنش آن‌ها بر ارتفاع ساقه در سطح احتمال 1% معنی‌دار بوده است. بلندترین ارتفاع ساقه در بستر شاهد که با غلظت­های 250 و 500 میلی­گرم تیمار شده بودند ثبت شد (شکل 1). کوتاه‌ترین ساقه در کمپوست 100% و اسید هیومیک صفر میلی‌گرم در لیتر به دست آمد.

     گزارش شده است که اسید هیومیک می‌تواند با افزایش جذب مواد غذایی و انتقال مواد هورمونی باعث بیشتر شدن طول ریشه و ساقه گردد. این دسترسی به مواد غذایی باعث افزایش طول ریشه و ساقه می‌شود (عشقی 2015). اسید هیومیک با افزایش فعالیت فتوسنتزی و افزایش سنتز کلروفیل باعث افزایش رشد گیاه می­شود (خیاط و همکاران 2007 و سلمان و همکاران 2005). همچنین گزارش شده است اسید هیومیک باعث افزایش جذب نیتروژن می­شود. نیتروژن مهم‌ترین جز اسیدآمینه و آنزیم‌ها است، بنابراین فعالیت مریستم و تقسیم سلولی را افزایش داده و باعث طویل شدن سلول‌ها و در نتیجه افزایش ارتفاع گیاه می­شود (کومار و همکاران 2003). در پژوهشی روی گل شاخه بریدنی رز کمترین رشد رویشی در بستر زئولیت و خاک‌ اره به دست آمد (حسینی و همکاران 2017). کاهش رشد رویشی در این بسترها به دلیل پایین بودن ظرفیت نگهداری آب و pH بالا بیان گردید. به دلیل pH بالا توانایی‌ جذب بیشتر عناصر غذایی به­ویژه پتاسیم و فسفر کاهش و در نتیجه کاهش رشد رویشی اتفاق می­افتد افزودن ورمی کمپوست به بستر دارای زئولیت می‌تواند سبب کاهش pH و جذب بهتر عناصر و در نتیجه افزایش طول شاخه و وزن خشک گردد (حمیدپور و همکاران 2011).

تعداد غنچه

       با توجه به نتایج تجزیه واریانس (جدول 2) اثر بستر کشت بر تعداد غنچه تشکیل شده معنی­دار بود. بیش‌ترین تعداد غنچه در 25% و 75% کمپوست تراشه چوب به دست آمد. تفاوت معنی­داری بین تیمار مذکور با تیمار 50 و 100 درصد مشاهده نشد (شکل 2). میزان دسترسی به مواد غذایی نقش اساسی در تشکیل غنچه دارد. پتاسیم از عناصر ضروری برای تولید اندام­های زایشی در گیاهان است. در آزمایش حاضر میزان پتاسیم و فسفر در بستر حاوی کمپوست بیشتر از پیت ماس بود (جدول 1) که می­تواند یکی از دلایل برای افزایش تعداد غنچه در بسترهای حاوی کمپوست باشد. در این آزمایش در بستر حاوی 100% کمپوست تعداد غنچه در مقایسه با درصدهای پایین کمپوست کاهش نشان داد. در پژوهشی کاربرد ۷5 درصد کمپوست زباله­های کشاورزی باعث کاهش گل‌دهی در گل همیشه‌بهار گردید. این محققین این امر را به علت افزایش سطح شوری، بالا بودن اسیدیته و در نتیجه عدم تعادل عناصر غذایی بیان کردند (گارسیا گومز و همکاران 2001). مطابق با یافته­های پژوهش حاضر کاربرد درصدهای بالای کمپوست سبب کاهش ارتفاع و تعداد غنچه در گل سوسن رقم نوازمبلا[2] گردید (نوریان و همکاران 2018). در آزمایشی روی گل مینا چمنی بیش‌ترین تعداد غنچه گل و شاخه­های جانبی گیاه در بسترهای حاوی 50 و ۷۵ درصد ضایعات چای در ترکیب با پوست درخت به دست آمد (پاداشت دهکایی 2004).

کاروتنوئید گلبرگ

      نتایج جدول تجزیه واریانس (جدول 2) نشان می‌دهد بین سطوح مختلف کمپوست تراشه چوب و اسید هیومیک از لحاظ میزان کاروتنوئید اختلاف معنی­داری در سطح احتمال 1% وجود دارد. بیش‌ترین میزان کاروتنوئید مربوط به تیمار 100% کمپوست تراشه چوب و اسید هیومیک 250 میلی‌گرم در لیتر بود (شکل 3). کمترین میزان کاروتنوئید در تیمار کمپوست تراشه چوب 25% و اسید هیومیک صفر میلی‌گرم در لیتر مشاهده شد.

       کاروتنوئیدها گروهی از رنگیزه­های طبیعی بوده که در جذب نور توسط گیاه نقش دارند. از آنجایی که بیش از 50% وزن مولکولی اسید هیومیک از کربن تشکیل شده از طریق اثرات مثبت فیزیولوژیکی از جمله افزایش متابولیسم در سلول­ها، در افزایش میزان کاروتنوئید نقش دارد. در پژوهش حاضر کاربرد 250 میلی‌گرم در لیتر اسید هیومیک باعث افزایش کاروتنوئید گلبرگ گردید که با نتایج قمری و همکاران (2009) مطابقت داشت.

عمر گلجایی

      نتایج ارائه ‌شده در جدول 2 نشان می­دهد که اثر متقابل سطوح مختلف اسید هیومیک و بستر کشت تأثیر معنی‌داری در سطح 1% بر عمر گلجایی لیلیوم دارد. به‌طوری که بیش‌ترین ماندگاری (5/13 روز) در بستر 100 درصد تراشه چوب و اسید هیومیک 500 میلی‌گرم در لیتر به دست آمد. کمترین عمر گلجایی (25/6 روز) در تیمار شاهد ثبت شد (شکل 4).

نیکبخت و همکاران (2007) گزارش کردند اسید هیومیک، تجمع کلسیم را در ساقه و برگ‌ها افزایش می‌دهد که باعث افزایش عمر گلجایی و کاهش ناهنجاری­های فیزیولوژیکی در گیاه لیلیوم می‌شود. همچنین گزارش شده است اسید هیومیک با فعالیت شبه سایتوکینینی باعث افزایش ماندگاری برگ شده که در نهایت باعث افزایش عمر گلجایی می­شود. در بررسی انجام شده روی رقم یلووین[3] لیلیوم غلظت‌های بالای اسید هیومیک باعث کاهش ماندگاری گل گردید (کشاورزی و چمنی 2011).

طول بلندترین ریشه

       در آزمایش حاضر اثر ساده اسید هیومیک در افزایش طول ریشه معنی­دار بود (جدول 2). بیش‌ترین طول با میانگین 75/14 سانتی­متر در تیمار 500 میلی­گرم در لیتر اسید هیومیک به دست آمد (شکل 5). یکی از مزایای استفاده از کودهای آلی افزایش فعالیت میکروارگانیسم­ها است. از مهم‌ترین فعالیت­های میکروارگانیسم­ها تبدیل نیتروژن آمونیومی به نیتراتی است و از جمله اثرات مثبت آن‌ها در بستر کشت، افزایش در طول، قطر و حجم ریشه است (قربانی و همکاران 2010؛ حسینی و همکاران 2017). در پژوهش حاضر کاربرد اسید هیومیک 250 و 500 میلی­گرم در لیتر سبب تولید ریشه­های طویل­تر در مقایسه با تیمارهای بدون اسید هیومیک شد. گزارش شده است اسید هیومیک از طریق فعال کردن آنزیم‌های مسیر چرخه نیتروژن سبب افزایش فعالیت میکروبی و طویل شدن ریشه­ها می­شود (کالو و همکاران 2014). مطابق با یافته­های پژوهش حاضر کاربرد اسید هیومیک باعث افزایش طول ریشه در گیاه ژربرا شد. در این پژوهش غلظت­ها 500 و 1000 میلی­گرم در لیتر بهترین تیمار گزارش شدند (نیکبخت و همکاران 2007).

کلسیم

     با توجه به جدول تجزیه واریانس (جدول 3) اثر کمپوست، اسید هیومیک و برهمکنش آن‌ها بر غلظت کلسیم برگ معنی­دار بود. در بستر 75% کمپوست و اسید هیومیک 500 میلی‌گرم در لیتر بیش‌ترین میزان کلسیم برگ ثبت شد. کمترین میزان کلسیم در کمپوست 100% بدون تیمار اسید هیومیک به دست آمد (شکل 6).

       کمپوست غنی از عناصر غذایی است (سونتر و همکاران 2018). در پژوهش حاضر نیز مقایسه آنالیز بستر کمپوست و پیت ماس (جدول 1) نشان می­دهد که کمپوست دارای کلسیم، پتاسیم و فسفر بیشتری در مقایسه با پیت ماس است. بنابراین افزایش عنصر کلسیم برگ، در بستر حاوی درصدهای بالای کمپوست احتمالاً به دلیل بالا بودن این عنصر در بستر و در نتیجه جذب بیشتر توسط گیاه بوده است. مطابق با یافته­های پژوهش حاضر، کمپوست ضایعات کشاورزی سبب افزایش کلسیم در برگ گیاه گوجه‌فرنگی شد (هو و بارکر 2004). همچنین بیان شده است کمپوست با تأثیر روی سنتز هورمون­ها، سبب افزایش جذب عناصر در بستر به خصوص کلسیم می­شود. این عنصر یکی از مهم‌ترین عناصر در استحکام بافت گیاه و افزایش ماندگاری گل­ها است (امیری و همکاران 2017) نتایج پژوهش حاضر حاکی از اثر مثبت اسید هیومیک در افزایش میزان کلسیم برگ است. به طوری که بیش‌ترین عنصر کلسیم در بستر 75 و 100 درصد کمپوست که با 500 میلی‌گرم در لیتر اسید هیومیک تیمار شده بودند، ثبت شد. گزارش شده است که با به‌کارگیری مواد هیومیکی سنتز حامل‌های پروتئینی یونی که باعث افزایش جذب عناصر می‌شوند افزایش پیدا می­کند. بنابراین، اسید هیومیک می‌تواند با ممانعت از ایجاد نمک­های غیر محلول فسفات کلسیم دسترسی به فسفات و کلسیم را افزایش دهد. همچنین ثابت ‌شده است با افزایش غلظت اسید هیومیک کمپلکس شدن بیش ‌از اندازه­ی کلسیم و کاهش جذب این عنصر اتفاق می­افتد (گرسل و اینسکپ 1991).

پتاسیم

       با توجه به جدول تجزیه واریانس تجزیه واریانس اثر بستر کاشت، اسید هیومیک و برهمکنش آن‌ها بـر میـزان عنصر پتاسیم در برگ لیلیوم معنی­دار بود (جدول 3). بیش‌ترین میزان این عنصر در بستر شاهد و 25 درصد کمپوست که با 500 میلی­گرم در لیتر اسید هیومیک تیمار شده بودند، مشاهده شد. با افزایش درصد کمپوست میزان جذب پتاسیم کاهش نشان داد به‌طوری که کمترین میزان پتاسیم در 100% کمپوست به دست آمد (شکل 7). در بررسی حاضر نتایج آنالیز کمپوست و پیت ماس نشان داد که کمپوست دارای اسیدیته بالاتری نسبت به پیت ماس است. بررسی‌ها نشان می­دهد با افزایش اسیدیته جذب برخی عناصر از جمله پتاسیم و فسفر کاهش می­یابد. همچنین گزارش شده است در بسترهایی که میزان کمپوست بالایی دارند به علت کاهش خلل و فرج و زهکشی نامطلوب، کاهش جذب عناصر روی می‌دهد (سونتر و همکاران 2018). نتایج پژوهش حاضر نشان داد که اسید هیومیک در افزایش غلظت عنصر پتاسیم برگ موثر بوده است. به‌طوری که بیش‌ترین آن در غلظت 500 میلی­گرم در لیتر اسید هیومیک به دست آمد_. هیومیک نوعی ماده آلی است که سبب بهبود خواص فیزیکی بستر کشت و قابل دسترس قرار دادن عناصر بستر می­شود(گرسل و اینسکپ 1991). مطابق با یافته­های پژوهش حاضر غلظت­های 50، 75 و 100 گرم بر متر مربع اسید هیومیک باعث افزایش جذب عناصر نیتروژن، فسفر، پتاسیم، آهن و منیزیم در گیاه آویشن گردید (نوروزی شرف و کاویانی 2018).

نیتروژن

     اثر کمپوست، اسید هیومیک و برهمکنش آن‌ها بر غلظت نیتروژن برگ در سطح احتمال 1% معنی­دار بود (جدول 3). این میزان در کمپوست 100% و هیومیک اسید 500 میلی‌گرم در لیتر بیش‌ترین مقدار بود. در بستر شاهد که اسید هیومیکی استفاده نشده بود کمترین میزان این عنصر ثبت شد (شکل 8).

       در پژوهش حاضر استفاده از کمپوست تراشه چوب سبب افزایش میزان نیتروژن گردید، احتمالاً یکی از دلایل افزایش این عنصر، معدنی شدن نیتروژن با کمک برخی از آنزیم‌های فعال در بستر بوده است. مقدار نیتروژن در بقایای کمپوست تراشه چوب نسبت به پیت ماس بیشتر بود و تا حدودی می‌تواند نیاز نیتروژن را در گیاه تأمین کند (قاسم‌زاده و همکاران 2013). در پژوهشی مقایسه انجام شده روی کمپوست زباله شهری، فضولات گاوی و تراشه­های چوب نشان داد،  مقدار نیتروژن در کمپوست چوب بیشتر از دیگر بسترها بود که این افزایش ناشی از مواد نیتروژن­دار و هوموس در آن بوده است (وانی و مومتا 2013). نتایج به دست آمده در گیاه بگونیا نیز بر بیان این موضوع تاکید دارد (گریگت و همکاران 2007). نتایج منتشر شده از پژوهش­های متعدد بیانگر نقش اسید هیومیک در جذب عناصر غذایی است. میزان جذب با توجه به نوع گیاه و گونه، نوع خاک و غلظت هیومیک متفاوت است. این کود با فعالیت شبه هورمونی و تأثیر بر متابولیسم سلولی در افزایش جذب عناصر غذایی به خصوص نیتروژن موثر است. گزارش شده است جذب عناصر پتاسیم، نیتروژن، آهن و منیزیم با افزایش نفوذپذیری غشاء سلولی با کاربرد اسید هیومیک افزایش می­یابد (تنیسن و همکاران 2010، عصری و همکاران 2015).

کلروفیل کل

      طبق جدول تجزیه واریانس اثر اسید هیومیک و برهمکنش بستر و هیومیک بر میزان کلروفیل برگ معنی‌دار بود (جدول 3). بیش‌ترین میزان کلروفیل در کمپوست 75 و غلظت 500 میلی‌گرم در لیتر اسید هیومیک مشاهده شد. تفاوت معنی­داری بین تیمار مذکور با کمپوست 100% و 500 میلی­گرم در لیتر اسید هیومیک، کمپوست 75% و غلظت 250 اسید هیومیک و کمپوست 50 و 500 اسید هیومیک مشاهده نشد (شکل 9).

      کلروفیل از رنگدانه‌های اصلی در گیاهان است و مقدار آن به میزان نور و همچنین مقدار عناصر موجود از جمله منیزیم، نیتروژن و آهن در گیاه بستگی دارد. طبق نتایج این پژوهش بیش‌ترین میزان کلروفیل در بستر 75%کمپوست تراشه چوب و تیمار هیومیک اسید 250 میلی‌گرم در لیتر حاصل شد که با نتایج فرانت و همکاران (2002) در گل شاخه بریدنی آلسترومریا (Alstroemeria sp.) مطابقت داشت. اسید هیومیک نقش موثری در افزایش نفوذپذیری غشا سلولی دارد و سبب نفوذ بیشتر عناصر از جمله منیزیم و نیتروژن به درون سلول می­شود. بنابراین می‌توان بیان داشت که افزایش میزان کلروفیل در این آزمایش به علت نقش موثر اسید هیومیک بوده است (عصری و همکاران 2015.، عشقی و گاراژیان 2015). بستر کمپوست می‌تواند با افزایش میزان دسترسی به مواد غذایی به­ویژه نیتروژن که در ساخت کلروفیل تأثیر مستقیم دارد باعث افزایش میزان کلروفیل گردد. افزایش میزان کلروفیل در گل لیلیوم در بستر حاوی کمپوست گزارش‌شده است (میراکالایی و همکاران 2013). افزودن ۲۰ درصد ورمی­کمپوست به بستر گیاه استویا (Stevia rebaudiana Bertoni)  باعث افزایش کلروفیل a، کلروفیل کل و کاروتنوئید گردید (یوسفی شیاده و همکاران 2015).

تعداد برگ

        با توجه به جدول تجزیه واریانس (جدول 3) اثر کمپوست، اسید هیومیک و برهمکنش آن‌ها بر تعداد برگ معنی­دار بود. به‌طوری که بیش‌ترین تعداد برگ در بستر 75% کمپوست و غلظت 500 میلی­گرم در لیتر اسید هیومیک ثبت گردید (شکل 10). کمترین تعداد برگ در دو بستر حاوی 100% کمپوست تیمار شده با 250 میلی­گرم در لیتر اسید هیومیک و بدون اسید هیومیک به دست آمد. با بررسی نتایج حاضر می­توان چنین بیان کرد که با افزایش درصد کمپوست تا 75% تعداد برگ افزایش پیدا کرد که احتمالاً به دلیل افزایش میزان نیتروژن و خلل و فرج مناسب بوده است. با افزایش کمپوست به دلیل افزایش اسیدیته و کاهش در جذب برخی عناصر، تعداد برگ کاهش نشان داد. مطابق با یافته­های پژوهش حاضر تعداد برگ و طول برگ در گیاه زینتی آمارانتوس در بستر حاوی درصدهای پایین کودهای آلی افزایش یافت (یوما و ملاتی 2009). نتایج پژوهش حاضر حاکی از اثر مثبت هیومیک اسید بر تعداد برگ بود. گزارش شده است که مواد هیومیکی با افزایش دادن قابلیت جذب مواد غذایی از جمله نیتروژن که نقش مهمی در فتوسنتز و تنظیم رشد گیاهی دارند سبب افزایش رشد ریشه، افزایش رنگدانه کلروفیل و در نهایت سبب افزایش تعداد برگ می‌شوند (زینالی و مرادی 2015). مطابق با یافته­های پژوهش حاضر،کاربرد هیومیک اسید تعداد برگ را در گل سوسن رقم یلووین افزایش دادند (کشاورز و چمنی 2011). کاربرد اسید هیومیک سبب افزایش سطح برگ و میزان کلروفیل در گل رز (Rosa hybrida) گردید (دستیاران و حسینی فرحی 2015).

مواد جامد محلول

      طبق نتایج تجزیه واریانس (جدول 3)، اثر اسید هیومیک بر میزان مواد جامد محلول معنی­دار و اثر ساده بستر کشت و برهمکنش آن‌ها بر میزان مواد جامد محلول معنی­دار نبود. بیش‌ترین میزان مواد جامد محلول در اسید هیومیک 250 میلی­گرم در لیتر ثبت شد با این حال تفاوت معنی­داری با 500 میلی­گرم در لیتر نداشت (شکل 11).

       گزارش شده است که مواد هیومیکی با افزایش عنصر نیتروژن سبب افزایش عمر برگ و افزایش میزان فتوسنتز شده و در نتیجه مواد جامد محلول بیشتری سنتز می‌شود (قربانی و همکاران 2010). مطابق با یافته­های پژوهش حاضر، کاربرد اسید هیومیک باعث افزایش میزان مواد جامد محلول در گل داوودی (Chrysanthemum sp.) گردید (فن و همکاران 2014). در میوه توت‌فرنگی (Fragaria vesca) و انگور (Vitis vinifera) نیز نتایج مشابهی به دست آمده است (حسینی فرحی و همکاران 1394 و محمدی نیا و همکاران 2015).

تعداد سوخک

      با توجه به جدول تجزیه واریانس اثر اسید هیومیک بر تعداد سوخک معنی­دار و اثر کمپوست و برهمکنش آن‌ها بر تعداد سوخک تولیدی معنی­دار نبود (جدول 3). بیش‌ترین تعداد سوخک مربوط به غلظت 500 میلی‌گرم در لیتر اسید هیومیک و کمترین سوخک تولیدی مربوط به تیمار شاهد بوده است. افزایش دسترسی به مواد غذایی سبب افزایش رشد رویشی و زایشی در گیاه می­شود. برای تولید سوخک تأمین مواد غذایی ضروری است. مواد هیومیکی باعث افزایش دسترسی گیاه به مواد غذایی شود. همچنین این مواد با فعالیت شبه هورمونی و تأثیر بر متابولیسم سلولی در افزایش جذب عناصر غذایی موثر است. بنابراین افزایش دسترسی گیاه به مواد غذایی باعث افزایش ساخت کربوهیدرات در گیاه و انتقال آن به بخش­های زیرزمینی گیاه می­شود که سبب تولید سوخک­های بیشتری می­شود (علی والکی1995)