فون مگس¬های ¬گل زیرخانواده (Syrphinae (Dip. Syrphidae) منطقه کندوان استان آذربایجان شرقی و گزارش یک جنس جدید برای فون ایران

مقدمه

مگس­های ­گل[1] یکی از بزرگ­ترین خانواده­­های دوبالان محسوب می­شوند که تعداد 200 جنس و بیش از 6000 گونه از آن­ها در سرتاسر دنیا شناسایی شده­است.افراد بالغ این خانواده دارای ویژگی منحصر به­فردی به­نام رگبال کاذب[2]در حد فاصل رگبال­های شعاعی (R₄₊₅) و میانی (M₁₊₂) است، و چون غالبا در اطراف بوته­های گل پرسه می­زنند، آنها را مگس­های­گل می­نامند. طول چرخة­زیستی آن­ها از دو هفته تا بیش از ٥ سال بر حسب گونه به­طول می­انجامدو این  در حالی است که طول عمر برخی سیرفیدهای بالغ فقط چند روز تا چند هفته می باشد. درزیرخانواده Syrphinae  ناحیه شانه­ها[3] کاملا بی­مو و سر تا حدودی به سمت عقب کشیده شده و تا قسمتی ناحیه شانه­ها را می­پوشاند (Stubbs and Falk, 2002). اکثر مگس­های این زیرخانواده گرده­افشان بوده و در هر جایی که گل­ها وجود دارند، فعالیت می­کنند. لاروهای گونه­های مختلف در  قبیله Syrphini به­ویژه جنس­های Syrphus ،Eupeodes وEpisyrphus بعنوان یکی از مهم­ترین شکارگران شته­ها و دیگر آفات در کشاورزی محسوب می­شوند و بنابراین نقش مهمی را در کنترل بیولژیک آفات ایفا می­کنند. مگس­های گل شته­خوار ظرفیت غیرعادی تولید مثل شته را تحت کنترل در­­آورده و بعنوان یک راهبرد کنترل بیولژیک به کشاورزان و باغداران کمک می­کنند (صادقی1382).

    بررسی­های انجام ­یافته روی شناسایی گونه­های این زیرخانواده در ایران، نشانگر این واقعیت است که این مطالعات، به چند منطقه محدود بوده و هنوز بسیاری از مناطق کشور مورد بررسی قرار نگرفته­اند ­به ­طوری­که تا­کنون حدود صد گونه متعلق به این زیرخانواده از ایران گزارش شده است (مدرس اول،1373؛ گل­محمد­زاده خیابان، 1377؛ گلدسته،1381؛  معتمدی نیا، 1381Dusti and Hayat, 2006; Gharali 2000 and 2002; ، Khaghani nia et al., 2010 ;a and b،nia and Bashiri, 2011  Khaghani nia et al., 2011; Khaghani).

هدف از تحقیق حاضر، مطالعه فونستیک مگس­های گل زیرخانواده Syrphinae به­خاطر اهمیت وکارایی بالای استفاده از آن­ها به­عنوان یکی از عوامل کنترل بیولژیکی در برنامه­های مدیریت تلفیقی آفات و کشاورزی پایدار در منطقه کندوان استان آذربایجان شرقی می­باشد. امروزه با توجه به اینکه در برنامه­های مدیریت تلفیقی آفات تاکید بر استفاده کمتر از سموم آفت­کش می­باشد، لذا در راستای شناسایی عوامل کنترل بیولوژیک،امید است گامی در جهت بهبود برنامه­های کنترلی آفات مخصوصا شته ها برداشته شود.

مواد و روش­ها

منطقه کندوان در جنوب ­شرقاستان آذربایجان­شرقی واقع شده­است. این منطقه در دامنه­های جنوبی کوه سلطان، یکی از قله­های رشته­کوه سهند، در فاصله 5/35 کیلومتری شهر تبریز قرار دارد. ارتفاع این منطقه از سطح آزاد دریا از 1860 تا 3110 متر متغیر است و در مختصات جغرافیایی بین­المللی با طول 42/609181 تا 55/617583 شرقی و با عرض 42/4177170 تا 80/4183938 شمالی جای دارد. این منطقه دارای چمن­زارهای انبوه از گیاهان خانواده­های مرکبان[4]، چتریان[5]، قولات[6] و آلاله­ها[7] است. .حشرات کامل مورد مطالعه طی سال­های 88 تا 90 از 15 منطقه مختلف مرتعی، باغی و چمن­زار بوسیله تور حشره­گیری جمع­آوری شدند. نمونه­­ها پس از کشته­شدن در شیشه سیانور، بلافاصله اتاله شده و درون جعبه­هایی در آزمایشگاه قرار داده­شدند. برای شناسایی نمونه­ها، از مشخصات ظاهری بدن نظیر سر، قفس­سینه، بال، خصوصیات شاخک، پا و اندام­تناسلی­خارجی جنس نر استفاده گردید و بدین منظور از کلیدهای شناسایی معتبر مثل Stubs and Falk (200) ، Speight (2008) و Bei- beinko (1988) استفاده گردید. گونه­های شناسایی­شده در موزه حشره­شناسی دانشکده کشاورزی دانشگاه تبریز نگهداری می­شوند.

نتایج

در این مطالعه تعداد هفده گونه متعلق به ده جنس و سه قبیله از زیرخانواده Syrphinae در منطقه کندوان استان آذربایجان­شرقی جمع­آوری وبه­شرح زیر مورد شناسایی قرار گرفتند که تمامی گونه­ها برای منطقه مورد مطالعه ویک جنس­گونه برای فون ایران جدید می­باشد که با علامت ستاره مشخص گردیده­است.

الف- قبیله  Bacchini  

در افراد این قبیله سپرچه سیاه­رنگ بوده و بر روی شکم، نقش­ونگارهایی به رنگ زرد، نارنجی و خاکستری وجود دارند. این قبیله چهار جنس داشته و بیشتر گونه­های آن­ها در مکان­هایی که گرده­های گل فراوان است، زندگی می­کنند. از این قبیله گونه­های Melanostoma mellinum Linnaeus 1758،M. scalare  Fabricius 1794، Platycheirus albimanus Fabricius 1781، P. scutatus Meigen 1822 و Spazigaster ambulans Fabricius 1798 شناسایی شدند (Bei- Beinko, 1988).

شکل 1- عکس ماهواره­ای از مکان­های نمونه­برداری در منطقه کندوان

ب- قبیله Paragini

افراد این قبیله از نظر اندازه نسبتا کوچک هستند و اکثرا با بدن سیاه، پاهای نارنجی و صورت مایل به زرد شناخته می­شوند. بیشتر در مناطق مرتعی و چمن­زارها دیده می­شوند. از این قبیله گونه Paragus bicolor Fabricius 1794، شناسایی شد (Speight, 2008).

پ- قبیله Syrphini

این قبیله یکی از بزرگتربن قبیله­های زیرخانواده Syrphinae با حدود بیست جنس می­باشد. افراد این قبیله دارای بدن نسبتا بزرگ بوده و شکم  اکثرا به رنگ­های زرد و سیاه با لکه­ها­ و باندهای مشخص می­باشند. اکثر افراد این قبیله از شکارگران مهم شته­های درختان میوه و باغات به شمار می­روند. همچنین بر روی گل­ها نیزعمل گرده­افشانی انجام می­دهند (Stubbs  and Falk 2002).

از این قبیله گونه­های زیر شامل :

Chrysotoxum cautum Harris 1776، C. elegans Loew 1841 ، C. festivum  Linnaeus 1758 C.vernale Loew 1841، Episyrphus balteatus Degeer 1776، Eupeodes corolla Fabricius 1794 E. luniger Meigen 1822،Linnaeus 1758  Leucozona lucorum*،  Sphaerophoria scripta Linnaeus 1758 ، Syrphus ribesii Linnaeus 1758 و S. vitripennis  Meigen 1822 شناسایی شدند.

کلید شناسایی جنس­های زیرخانواده Syrphinae جمع­آوری­شده در این تحقیق به شرح زیر می­باشد:

1-سومین بند شاخک دارای فشردگی، اندازه بدن خیلی کوچک ................................................................Paragus

سومین بند شاخک کاملا کشیده ودراز، اندازه بدن بزرگ و حجیم ...................................................................2

2-طول شاخک بیشتر از سر ................Chrysotoxum

طول شاخک کمتر از سر ..................................................3

3-قاشقک بالی در سطح پشتی دارای موهای کشیده و دراز......................................................................Syrphus

قاشقک بالی در سطح پشتی فاقد موهای کشیده و دراز......................................................................................4

4-وجود نوارهای باریک سیاه روی ترژیت سوم و چهارم ...........................................................Epysyrphus 

-  ترژیت سوم و چهارم فاقد مشخصات فوق ...5

5-استیگما کاملا تیره، ترژیت دوم با باندهای عریض­تر از ترژیت سوم و چهارم .............................Leucozona

-  استیگما نسبتا روشن و شفاف، ترژیت دوم فاقد مشخصات فوق..........................................................6

6-موهای حاشیه­ای ترژیت سوم تا پنجم کاملا سیاه و تیره....................................................................Eupeodes

-  موهای حاشیه­ای ترژیت سوم تا پنجم روشن و یا سیاه و روشن............................................................7

7-گونه­هایی کاملا باریک، بال­ها به­رنگ روشن، بندهای شکم یکنواخت و دراز .........................Sphaerophoria

-  گونه­هایی با باریک شدگی کمتر، بال­ها تیره­تر، بندهای شکم فشرده­تر ......................................................8  

8-بند دوم شکم بسیار باریک­تر از بندهای سوم وچهارم،آریستا کاملا پروش .....................Spazigaster

-  تمامی بندهای شکم یکنواخت و نسبتا فشرده، آریستا فاقد موهای پروش ...............................................9

9-ساق و پنجه پاهای جلویی باریک، شکم حداقل در دو بند دارای لکه­های نارنجی.......................Melanostoma

- ساق و پنجه پاهای جلویی کاملا صاف و تخت، وجود لکه­های نارنجی یا زرد روی ترژیت­ها ......................................................................Platycheirus

خصوصیات شکل شناسی، گیاهان میزبان ومحل جمع­آوری گونه­­های مورد مطالعه

1- جنس(Meigen,1803)   Chrysotoxum

گونه (Chrysotoxum cautum (Harris, 1776

شکل شناسی: حاشیه کناری بندهای شکم زرد و سیاه، قسمت­های جلویی بال به­رنگ نارنجی یا زرد روشن، وجود موهای متراکم روی چشم­ها، طول بند اول شاخک دوسوم بند دوم، ژنیتالیا در نرها کشیده
(Bei- Beinko, 1988).

گیاهان میزبان: لاروهای این گونه بیشتر در بین گل­های جنس­های گیاهی Cornus، Crataegus،Euphorbia و Geranium   زندگی می­کنند (Speight,  2010).

محل جمع­آوری: کندوان (دو نر و یک ماده، سال 1389).

پراکنش: انگلستان، ولز، ایرلند، کشورهای جنوب اروپا و ایران  (Speight,  2010).

گونه Chrysotoxum elegans (Loew, 1841)

 شکل شناسی: حاشیه کناری بندهای شکم زرد و سیاه، قسمت­های جلویی بال به رنگ نارنجی یا زرد روشن، وجود موهای متراکم روی چشم­ها، بند اول شاخک دوسوم بند دوم، ژنیتالیا کوچک، وجود نوار سیاه­رنگ در قسمت جلویی ترژیت دوم و پیوستگی آن تا حاشیه کناری (Bei- Beinko, 1988).

    گیاهان میزبان: لاروهای این گونه بیشتر در بین گل­های جنس­های گیاهی  Pimpinella، Origanumو Ranunculus  زندگی می­کنند (Stubbs  and Falk, 2002).

محل جمع­آوری: کندوان (یک نر و یک ماده، سال 1389).

پراکنش:اروپای مرکزی وجنوبی، روسیه، ترکیه  و ایران (Speight,  2010)

گونه Chrysotoxum festivum (Linnaeus, 1758)

شکل شناسی: حاشیه کناری بندهای شکم کاملا سیاه، رنگ پاها زرد یا نارتجی، وجود یک نوار باریک سیاه­رنگ در قسمت ابتدایی ران دوم و سوم. شکم با باندهای باریک مشخص و خمیده (Bei- Beinko, 1988).

گیاهان میزبان: لاروهای این گونه بیشتر در بین گل­های جنس­های گیاهی Ranunculus،Rosa ، Rubus  وSambucus  زندگی می­کنند (Stubbs  and Falk, 2002).

محل جمع­آوری: کندوان (دو نر و چهار ماده، سال 1390).

پراکنش:آفریقا، اروپا، ایرلند، روسیه، ژاپن، ترکیه  و ایران (Speight,  2010)

گونه Chrysotoxum vernale (Loew, 1841)

شکل شناسی: حاشیه کناری بندهای شکم کاملا سیاه، رنگ پاها زرد و نارتجی، وجود یک نوار پهن سیاه­رنگ در قسمت ابتدایی ران 2 و 3. شکم با باندهای باریک مستقیم و صاف (Stubbs  and Falk, 2002).

گیاهان میزبان: لاروهای این گونه بیشتر در بین گل­های جنس­­های گیاهی white umbellifers، Caltha, Crataegus، Euphorbia و Helianthemum زندگی می­کنند (Stubbs  and Falk, 2002).

محل جمع­آوری: کندوان (سه نر وسه ماده، سال 1390).

پراکنش: اروپا، ایرلند، انگلستان، هند و ایران (Speight,  2010)

2- جنس ((Matsumura et Adachi, 1917Episyrphus

گونه Episyrphus balteatus ( Degeer, 1776)

شکل شناسی: بدن به طول 12- 8 میلی­متر، صورت باریک و زرد با برآمدگی میانی، قفس سینه سیاه و دارای سه نوار خاکستری کم­رنگ، شاخک زرد و بند سوم کمی تیره، آریستا سیاه و در نیمه بالایی دارای کرک (Stubbs  and Falk, 2002).

گیاهان میزبان: لاروهای این گونه بیشتر در بین گل­های جنس­های گیاهی  Crataegus، Euphorbia، Arbutus unedo,  و Viburnum زندگی می­کنند (Speight,  2010)

محل جمع­آوری: کندوان (ده نر و دوازده ماده، سال 1390).

پراکنش:کشورهای حوزه دریای مدیترانه، ایرلند، جزایر ایسلند، ژاپن، هند و ایران (Speight,  2010)

3- جنس(Fabricius, 1794)  Eupeodes

گونه Eupeodes corolla (Fabricius, 1794)

شکل شناسی: بدن به طول 10- 7 میلی­متر، صورت زرد با نوار میانی سیاه، شاخک سیاه و در نیمه پایینی نارنجی، سینه سیاه براق و در طرفین مایل به زرد، سپرچه زرد و با موهای زرد، بال به طول 8- 5 میلی­متر (Stubbs  and Falk 2002).

گیاهان میزبان: لاروهای این گونه بیشتر در بین گل­های جنس­های گیاهی  millefolium، Campanula rapunculoides،  Chrysanthemumو Cirsium زندگی می­کنند (Stubbs  and Falk, 2002).

محل جمع­آوری: کندوان (سیزده نر و شش ماده، سال 1390).

پراکنش:آفریقا، اروپا، صربستان، ژاپن، چین و ایران (Speight,  2010)

گونه Eupeodes luniger (Meigen, 1822)

شکل شناسی: بدن به طول 11- 8 میلی­متر، بند سوم شاخک بزرگ­تر از دو بند دیگر،  بال به طول 10- 6 میلی­متر، پیشانی ماده در یک سوم پشتی دارای یک لکه سیاه به شکل Yباریک به سمت جلو (Stubbs and Falk, 2002).     

گیاهان میزبان: لاروهای این گونه بیشتر در بین گل­های جنس­های گیاهی Malus ،Polygonum ، Prunus و  Ranunculus زندگی می­کنند (Bei- Beinko, 1988).

محل جمع­آوری: کندوان (سیزده نر و شش ماده، سال 1390).

پراکنش:آفریقا، اروپا، روسیه، ایرلند ، هند و ایران (Speight,  2010)

4- جنس(Linnaeus, 1758) *leucozona

گونه (Leucozona lucorum *(Linnaeus, 1758

شکل شناسی: چشم­ها با موهای انبوه مشخص به رنگ تیره و خاکستری، سلول استیگمای بال و قسمت پایینی آن کاملا ابری یا تیره، سپرچه زردرنگ، حاشیه کناری صورت زردرنگ، بال به طول 10- 7.75  میلی­متر، ترژیت 2 به رنگ سفید یا زرد روشن ، وجود موهای بلند سفید روشن در حاشیه کناری ترژیت 4-2 (Stubbs and Falk, 2002).

گیاهان میزبان: لاروهای این گونه بیشتر در بین گل­های جنس­های گیاهیwhite umbellifers ، Acer pseudoplatanus،  Centaureaو Cirsium زندگی می­کنند (Speight,  2010)

محل جمع­آوری: کندوان (دو ماده، سال 1390).

پراکنش:اسپانیا، ایرلند، اروپای مرکزی، آمریکای شمالی، ژاپن و ایران (Speight,  2010)

شکل2-  گونه lucorum Leucozona، الف) جنس ماده از سطح پشتی، ب) جنس ماده از سطح پهلویی، ج) بال (اصلی).