سجادی, نجمه, بیگدلی, علی. (1404). ظهور و تکوین گفتمان تکنوکراسی در حکومت محمدرضا شاه پهلوی. سامانه مدیریت نشریات علمی, 16(43), 101-124. doi: 10.22034/jiiph.2025.63780.2538
نجمه سجادی; علی بیگدلی. "ظهور و تکوین گفتمان تکنوکراسی در حکومت محمدرضا شاه پهلوی". سامانه مدیریت نشریات علمی, 16, 43, 1404, 101-124. doi: 10.22034/jiiph.2025.63780.2538
سجادی, نجمه, بیگدلی, علی. (1404). 'ظهور و تکوین گفتمان تکنوکراسی در حکومت محمدرضا شاه پهلوی', سامانه مدیریت نشریات علمی, 16(43), pp. 101-124. doi: 10.22034/jiiph.2025.63780.2538
سجادی, نجمه, بیگدلی, علی. ظهور و تکوین گفتمان تکنوکراسی در حکومت محمدرضا شاه پهلوی. سامانه مدیریت نشریات علمی, 1404; 16(43): 101-124. doi: 10.22034/jiiph.2025.63780.2538
ظهور و تکوین گفتمان تکنوکراسی در حکومت محمدرضا شاه پهلوی
1دانشجوی دکتری تاریخ ایران بعد از اسلام، دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی، تهران، ایران
2استاد گروه تاریخ دانشگاه شهید بهشتی، تهران، ایران
چکیده
نخستین رویارویی جدی ایرانیان با دستاوردهای صنعتی غرب در خلال جنگ‌های ایران و روسیه اتفاق افتاد و از همان زمان، تلاش برای درک زمینه‌های فکری رسیدن به این دستاوردها در ایران آغاز شد. اما این تلاش منجر به آشنایی ایرانیان با مفهوم تکنوکراسی نشد. تکنوکراسی که در قرن نوزدهم مطرح و در قرن بیستم به یک گفتمان غالب میان جامعه‌شناسان غربی مبدل شد، از لزوم واگذاری اختیارات مدیریتی به متخصصان فنی سخن می‌گفت. این در حالی بود که در ایران نه‌تنها بستر فکری لازم برای تفویض اختیارات به چنین نیروهایی وجود نداشت، بلکه در تلاش برای صنعتی‌کردن کشور، نقش دولت رو‌ز‌به‌روز پررنگ‌تر می‌شد. بااین‌همه، منابع تاریخی نشان از آن دارند که این گفتمان در حکومت محمدرضاشاه به‌واسطۀ فعالیت فار‌غ‌التحصیلان رشته‌های فنی در غرب، به ایران راه یافت و سپس در دو مقطع زمانی (اوایل دهۀ 1330 و اوایل دهۀ 13۴0) موردپذیرش قرار گرفت. این پژوهش به روش توصیفی-تحلیلی درصدد پاسخ‌گویی به چگونگی مطرح‌شدن و چرایی پذیرش این گفتمان در این دو مقطع است. با تکیه بر اسناد و منابع کتابخانه‌ای این نتیجه به‌دست آمد که در مقطع اول، تکنوکرات‌ها به‌واسطۀ فعالیت‌های حزبی و سیاسی، به دولت مصدق راه یافتند. در مقابل دولت با پذیرش تفکرات مدیریتی آن‌ها، درصدد مقابله با تحریم‌‌های نفتی برآمد. در مقطع دوم نیروهای تکنوکرات بار دیگر از طریق فعالیت‌های حزبی و این‌بار با حمایت نیروهای خارجی (امریکا) موفق به کسب سمت‌های مدیریتی شدند. در مقابل نهاد سلطنت از حضور آن‌ها برای خروج از رکود اقتصادی و حفظ بقای سلطنت بهره برد.
گزارش‌های محرمانه شهربانی ۱۳۲۴-۱۳۲۶ (۱۳۷۱). به‌کوشش مجید تفرشی و محمود طاهراحمدی، ج 1، تهران: سازمان اسناد ملی.
گودرزی، منوچهر، خداداد فرمانفرماییان و عبدالمجید مجیدی، (۱۳۸۱).توسعه در ایران ۱۳۲۰-۱۳۵۷، تهران: گام‌نو.
لیست، فردریک (۱۳۸۷).اقتصادملی و اقتصادجهانی: تجانس‌ها و تعارض‌ها، ترجمه ناصر معتمدی، تهران: شرکت سهامی‌انتشار.
مازندرانی، وحید (۱۳۱۶).اقتصادملی و سیاست اقتصادی ایران، تهران: بی‌نا.
مدنی، جلال‌الدین (۱۳۶۱). تاریخ سیاسی معاصر ایران، ج1، تهران: دفتر نشر انقلاب‌اسلامی.
مهربان، رسول (۱۳۶۰).بررسی مختصر احزاب بورژوازی لیبرال در مقابله با جنبش کارگری و انقلابی ایران، تهران: پیک‌ایران.
نیازمند، رضا (139۴).تکنوکراسی و سیاست‌گذاری اقتصادی در ایران به‌روایت رضا نیازمند، به کوشش علی‌اصغر سعیدی، تهران: لوح فکر.
یارمحمدی، لطف‌الله (1383).گفتمان‌شناسی رایج و انتقادی، تهران: هرمس.
مقاله
امیدی، نبی؛ کریمی، عظیم و امیدی، علی‌اکبر (1403). تأثیر قانون ملی‌شدن صنعت نفت بر اجرای برنامه عمرانی اول و دوم (1328-13۴1)،تاریخ‌نامه ایران بعد از اسلام. 1۵ (38)، 17.
DOI: 10.2234/JIIPH.2023.57537.2450
اسناد
ساکما (سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران) شماره سند: 7۶3۶/380 (اقدامات وزارت اقتصاد ملی 1332-1331).
ساکما، شماره سند: 9۴09/380 (لایحه قانون معادن).
ساکما، شماره سند: ۱۵۹۰۰/۲۲۰ (اساسنامه سازمان گسترش و نوسازی صنایع)
ساکما، شماره سند: ۲۱۸/۳۸۰ (انتصابات و هزینه‌های سازمان مدیریت صنعتی)
ساکما، شماره سند: ۴11/380 (تصویب‌نامه تشکیل اتاق صنایع‌ومعادن)
ساکما، ش سند: 82119/220 (اساسنامه سازمان نواحی صنعتی)
کمام (کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای‌اسلامی)، شماره مدرک: 139/1/2/۶/18 (لایحه قانونی هئیت نظارت صنعتی)
کمام، شماره مدرک: 138/1/2/۶/18 (لایحه قانونی تأسیس بانک توسعه صادرات)
طرح تاریخ‌شفاهی دانشگاه هاروارد: مصاحبه با علینقی عالیخانی (اکتبر۱۹۸۴)، نوار 12 و 13. احمد زیرک‌زاده، (۱۹مارس۱۹۸۶)، نوار۲. محمدیگانه (آوریل۱۹۸۵)، نوار۲و۳.
