دانشگاه تبریز
فهرست نشریات دارای اعتبار وزارت علوم، تحقیقات و فناوری
پایگاه استنادی علوم جهان اسلام (ISC)

 آمار

تعداد نشریات45
تعداد شماره‌ها1,417
تعداد مقالات17,426
تعداد مشاهده مقاله56,189,198
تعداد دریافت فایل اصل مقاله18,515,136
اورجی, فاطمه, سلیمی, حشمت الله. (1404). بسترها و کارکردهای وقف در خراسان و ماوراءالنهرِ دورۀ سامانیان. سامانه مدیریت نشریات علمی, 16(43), 35-63. doi: 10.22034/jiiph.2025.65286.2555
فاطمه اورجی; حشمت الله سلیمی. "بسترها و کارکردهای وقف در خراسان و ماوراءالنهرِ دورۀ سامانیان". سامانه مدیریت نشریات علمی, 16, 43, 1404, 35-63. doi: 10.22034/jiiph.2025.65286.2555
اورجی, فاطمه, سلیمی, حشمت الله. (1404). 'بسترها و کارکردهای وقف در خراسان و ماوراءالنهرِ دورۀ سامانیان', سامانه مدیریت نشریات علمی, 16(43), pp. 35-63. doi: 10.22034/jiiph.2025.65286.2555
اورجی, فاطمه, سلیمی, حشمت الله. بسترها و کارکردهای وقف در خراسان و ماوراءالنهرِ دورۀ سامانیان. سامانه مدیریت نشریات علمی, 1404; 16(43): 35-63. doi: 10.22034/jiiph.2025.65286.2555

بسترها و کارکردهای وقف در خراسان و ماوراءالنهرِ دورۀ سامانیان

فصلنامه تاریخ نامه ایران بعد از اسلام
دوره 16، شماره 43، تیر 1404، صفحه 35-63    اصل مقاله (1.04 M)
نوع مقاله: مقاله پژوهشی
شناسه دیجیتال (DOI): 10.22034/jiiph.2025.65286.2555
نویسندگان
فاطمه اورجی1؛ حشمت الله سلیمی* 2
1دانشیار گروه تاریخ دانشگاه تبریز، ایران
2دانشجوی دکتری تاریخ ایران دوره اسلامی دانشگاه تبریز، ایران
چکیده
وقف، به‎عنوان یکی از مهم‎ترین نهادهای اجتماعی در دورۀ سامانیان، بر ساختارهای اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی، آموزشی و اعتقادی خراسان و ماوراءالنهر تأثیرات عمیقی داشته‎است. گروه‎های اجتماعی، متأثر از انگیزه‎های مختلف، با بهره‎گیری از وقف در عرصه‎های گوناگون منشأ خدمات متنوعی شدند. موقوفات علاوه بر حمایت از نهادهای علمی و مذهبی، در تقویت بنیان‎های اقتصادی و اجتماعی نیز نقش‎آفرین بودند. وقف با تأمین مالی خدمات رفاهی، ایجاد فرصت‎های شغلی و توزیع ثروت، به بهبود معیشت عمومی و کاهش نابرابری اجتماعی کمک می‎کرد. همچنین در ساخت و نگه‎داری رباط‎ها و کاروان‎سراها، دفاع از مرزها و امنیت راه‎ها نقش بسزایی داشته و موجب رونق تجارت شده‎است. بررسی این ابعاد نشان می‎دهد وقف نه‎تنها ابزاری برای توسعۀ علمی و فرهنگی، بلکه عاملی مؤثر در انسجام اجتماعی نیز بوده‎است. مسئلۀ این پژوهش، بسترها و کارکردهای وقف در خراسان و ماوراءالنهر است. پژوهش حاضر با رویکرد توصیفی-تحلیلی و تکیه بر منابع تاریخی، جغرافیایی، ادبی و زندگی‎نامه‎ای، نقش وقف را در توسعۀ مساجد، مدارس، خانقاه‎ها، رباط‎ها، کاروان‎سراها و زیرساخت‎های شهری بررسی می‎کند. فرضیۀ این پژوهش این است که بسترهای اجتماعی و فرهنگی خراسان و ماوراءالنهر، با نیازهای علمی و اقتصادی جامعه پیوند خورده و شرایطی را فراهم کرده که گروه‎های اجتماعی از طریق وقف، به ارائۀ خدمات اجتماعی، علمی، آموزشی و اقتصادی بپردازند. این فرایند بنیان‎های اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و زیرساخت‎های شهری را تقویت کرده‎است.
کلیدواژه‌ها
سامانیان؛ وقف؛ خراسان؛ ماوراءالنهر؛ خدمات اجتماعی؛ ترویج علم؛ تجارت
مراجع
الف) منابع فارسی

کتاب‎ها

  • ابن‎اثیر، عزالدین علی بن محمد بن محمد (۱۳۷۱). تاریخ کامل بزرگ اسلام و ایران، ترجمه عباس خلیلی و ابوالقاسم حالت، ج ۱۶، 18–20، تهران: علمی.
  • ابن‎حوقل، محمد (۱۳۶۶). سفرنامۀ ابن‎حوقل، ایران در صورة‎الارض. ترجمه و تصحیح جعفر شعار، تهران: امیرکبیر.
  • ابن‎خردادبه، ابوالقاسم عبیدالله بن عبدالله (۱۳70). المسالک و الممالک، ترجمه حسین قره‎چانلو، تهران: مترجم.
  • ابن‎نقطه، محمد بن عبدالغنی (1408 ق/ 1978 م). تکملةالاکمال، ج 3، مکه مکرمه: جامعةام‎القری. معهدالبحوث العلمیه مرکز احیاء التراث الاسلامی.
  • ابن‎کثیر دمشقی، ابوالفدا اسماعیل بن عمر (1407ق/ 1986م). البدایة و النهایة، ج 11، بیروت: دارالفکر.
  • اصطخری، ابوابراهیم (۱۳۴۰). مسالک و ممالک، به کوشش ایرج افشار، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
  • اشپولر، برتولد (۱۳۶۹). ایران در قرون نخستین اسلامی، ترجمه مریم میر احمدی، ج 2، تهران: علمی و فرهنگی.
  • بارتولد، و. (1352). ترکستان‎نامه، ترجمه کریم کشاورز، ج 1، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
  • باسورث، ادموند کلیفورد (1385). تاریخ غزنویان، ترجمه حسن انوشه، ج 1، تهران: امیرکبیر.
  • بیهقی، ابوالفضل محمد بن حسین (۱۳۷۴). تاریخ بیهقی، تصحیح خلیل خطیب رهبر، ج 1، تهران: مهتاب.
  • بیهقی، علی بن زید (۱۳۶۱). تاریخ بیهق، تصحیح احمد بهمنیار، تهران: کتابفروشی فروغی.
  • پیرنیا، محمدکریم (1384). غلامحسین معماریان، تهران: سروش دانش.
  • ثعالبی، عبدالملک بن محمد (2005م). آداب‎الملوک، بیروت: دارالغرب الاسلامی.
  • ــــــــــــــــــــــــ (۱۴۲۰ق). یتیمةالدهر فی محاسن أهل‎العصر، ج ۴، بیروت: دارالکتب العلمیة.
  • جرفادقانی، ناصح بن زفر (1374). ترجمۀ تاریخ یمینی، تحقیق جعفر شعار، تهران: علمی و فرهنگی.
  • جیهانی، ابوالقاسم‎بن احمد (۱۳۶۸). اشکال‎العالم، ترجمه علی بن عبدالسلام کاتب، مقدمه و تعلیقات فیروز منصوری، مشهد: آستان قدس رضوی.
  • حاکم نیشابوری، ابوعبدالله (۱۳۷۵). تاریخ نیشابور، تهران: آگه.
  • حدودالعالم من المشرق الی المغرب (۱۳۶۲). به کوشش منوچهر ستوده. تهران: کتابخانه طهوری.
  • حموی، یاقوت ‎بن عبدالله (۱۹۹۳). معجم‎الادبا، تحقیق الدکتور احسان عباس، ج 3، بیروت: دارالمغرب الاسلامی.
  • ـــــــــــــــــــــــ (۱۹۹۵). معجم‎البلدان، ج 1 و 2، بیروت: دارصادر.
  • دهخدا، علی‎اکبر (1377). لغت‎نامه، ج 8، 12، تهران: دانشگاه تهران.
  • سبکی، تاج‎الدین عبدالوهاب بن تقی‎الدین (1۴13ق). طبقات الشافعیة الکبرى، المحقق: د. محمود محمد الطناحی د. عبدالفتاح محمد الحلو، قاهره: هجر للطباعة و النشر و التوزیع الطبعه.
  • سمعانی، أبوسعید عبدالکریم ‎بن محمد بن منصور التمیمی (۱۳۸2ق/۱۹۶2م). الأنساب، تحقیق عبدالرحمن بن یحیى المعلمى الیمانى، ج 1، 2، 3، 8، 9، 12، حیدر آباد: مجلس دائرةالمعارف العثمانیة.
  • سهمی، حمزه بن یوسف (1407ق/ 1987م). تاریخ جرجان، بیروت: عالم الکتب.
  • شیبانی، محمد بن حسن (۱۳۵۶ق). الجامع الکبیر، ج ۵، حیدرآباد: مطبعه الاستقامه.
  • طبری، محمد بن جریر (۱۳۷۵). تاریخ طبری، ترجمه ابوالقاسم پاینده، ج 12، تهران: اساطیر.
  • فارسى، عبدالغافر بن اسماعیل (1362ش/ 1403ق). تاریخ نیسابور: المنتخب من السیاق، محقق محمدکاظم محمودی، تلخیص ابراهیم بن محمد صریفینی، قم: جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، دفتر انتشارات اسلامی.
  • فرای، ریچارد نلسون (۱۳۴۸). بخارا دستاورد قرون وسطا، ترجمه محمود محمودی، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
  • ــــــــــــــــــ (گردآورنده) (13۵3). تاریخ ایران از اسلام تا سلاجقه، از سلسله تحقیقات گروه تاریخ دانشگاه کمبریج، ترجمه حسن انوشه، ج ۴، تهران: امیرکبیر.
  • ــــــــــــــــــ (1388). عصر زرین فرهنگ ایران، ترجمه مسعود رجب‎نیا، تهران: سروش.
  • فروزانی، سید ابوالقاسم (1401). تاریخ تحولات سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی ایران در دورۀ سامانیان، تهران: سمت.
  • قفطی، علی بن یوسف (۱۳۷۱). تاریخ‎الحکماء، به کوشش بهمن دارایی، تهران: دانشگاه تهران.
  • کاتب بغدادی، قدامة بن جعفر (۱۳۷۰). الخراج، ترجمه حسین قره‎چانلو، تهران: البرز.
  • کسایی، نورالله (۱۳۷۴). مدارس نظامیه و تأثیرات علمی و اجتماعی آن، تهران: امیرکبیر.
  • گردیزی، عبدالحی‎ بن ضحاک (۱۳۶۳). زین‎الاخبار، مقدمۀ محمد قزوینی، تهران: دنیای کتاب.
  • مسعودی، ابوالحسن علی بن حسین (۱۳۷۴). مروج‎الذهب و معادن‎الجوهر، ترجمۀ ابوالقاسم پاینده، ج 1، تهران: علمی و فرهنگی.
  • معین‎الفقراء، احمد بن محمود (۱۳۷۰). تاریخ ملازاده در ذکر مزارات بخارا، تصحیج احمد گلچین‎معانی، تهران: مرکز مطالعات ایرانی.
  • مقدسی، محمد بن احمد (۱۳۶۱). احسن‎التقاسیم فی معرفةالاقالیم، ترجمه علینقی منزوی، ج 1 و 2، تهران: شرکت مؤلفان و مترجمان.
  • مقریزی، احمد بن علی (1418ق). الوعظ و الاعتبار بذکر الخطط و الآثار، ج 4، بیروت، دارالکتب العلمیه.
  • ناجی، محمدرضا (1380). سامانیان دورۀ شکوفایی فرهنگ ایرانی–اسلامی، تهران: دفتر پژوهش‌های فرهنگی.
  • ــــــــــــــ (۱۳8۶). فرهنگ و تمدن اسلامی در قلمرو سامانیان، تهران: امیرکبیر.
  • نرشخی، محمد بن جعفر (1363). تاریخ بخارا، تصحیح محمدتقی مدرس رضوی، تهران: توس.
  • نسفی، عمر بن محمد (1378). القند فی ذکر علماء سمرقند، تهران: دفتر نشر میراث مکتوب.
  • هروی، جواد (1371). ایران در زمان سامانیان، مشهد: نشر نوند.
  • ــــــــــ (1382). تاریخ سامانیان عصر طلایی ایران بعد از اسلام، تهران: امیرکبیر.
  • ــــــــــ (1403). تاریخ سامانیان، ج 1 و 2، تهران: امیرکبیر.
  • واعظ بلخی، ابوبکر عبدالله بن عمر. (1350). فضائل بلخ، ترجمه عبدالله بن محمد بن محمد بلخی، تصحیح عبدالحی حبیبی، تهران: نیاد فرهنگ ایران.
مقاله‎ها

  • اروجی، فاطمه و چاهیان، علی‎اصغر (1392). نقش فرهنگ عمومی ایرانیان در تسهیل مسافرت در سده‎های ۳ و ۴ هجری، تاریخ و فرهنگ، ۴۵(90)، ۵۵ - ۸۴.
  • ــــــــــــــــــــــــــــــــــ (1396). وقف در خراسان و ماوراءالنهر؛ از پیدایش سامانیان تا پایان غزنویان، تاریخ اسلام، 18 (72)، 77 - 11۴.
  • چخوویچ، او. د. (1379). اسناد موقوفات اسماعیل سامانی در بخارا، ترجمه لیلا بن روشه، وقف میراث جاویدان، 8 (29)، 7 –
  • زمانی محجوب، حبیب (1392). رباطهای ماوراءالنهر، تاریخ اسلام، 14(56)، 183 –
  • سجادی، سید احمد (1393). آثار اجتماعی وقف اسلامی در ایران، قسمت ۱، وقف میراث جاویدان، 22(۸۵)، 51 –
  • ــــــــــــــــــ (1393)، آثار اجتماعی وقف اسلامی در ایران، قسمت 4، وقف میراث جاویدان، 22(88)، 23 –
  • کسایی، نورالله (1374). ابن حِبّان بستی، تحصیلات، سفرها، آثار علمی و خدمات آموزشی، تحقیقات اسلامی، 10(1 و ۲)، 69 –
  • ــــــــــــ (1378)، وقف در خدمت نهادهای علمی– آموزشی، وقف میراث جاویدان، 7 (27)، 44 –
  • محمدی، ذکرالله، و پرویش، محسن (1392)، دارالعلم‎های دورۀ آل‌بویه و نقش آن در شکوفایی و ارتقاء علم و دانش، تاربخ‎نامه ایران بعد از اسلام، 4(7)، 173 –
  • مهدی‎نژاد، جمال‎الدین، و مقیمی، مهین. (1396)، بررسی تأثیر وقف بر شکل‎گیری مدارس در ایران دورۀ اسلامی، نقش جهان، 7 (1)، 49 –
پایان‌نامه

  • چاهیان، علی‎اصغر (1395). وقف در ایران از ورود اسلام تا سدۀ هفتم هجری، رسالۀ دکتری، گروه تاریخ دانشکده حقوق و علوم اجتماعی دانشگاه تبریز.
آمار
تعداد مشاهده مقاله: 46
تعداد دریافت فایل اصل مقاله: 31


سامانه مدیریت نشریات علمی. قدرت گرفته از سیناوب