فرحزادی, امیر, عقیلی, سید احمد. (1404). بررسی تاریخی تعامل خواتین مغول و متصوفه در عصر ایلخانی. سامانه مدیریت نشریات علمی, 16(42), 141-161. doi: 10.22034/jiiph.2025.62699.2530
امیر فرحزادی; سید احمد عقیلی. "بررسی تاریخی تعامل خواتین مغول و متصوفه در عصر ایلخانی". سامانه مدیریت نشریات علمی, 16, 42, 1404, 141-161. doi: 10.22034/jiiph.2025.62699.2530
فرحزادی, امیر, عقیلی, سید احمد. (1404). 'بررسی تاریخی تعامل خواتین مغول و متصوفه در عصر ایلخانی', سامانه مدیریت نشریات علمی, 16(42), pp. 141-161. doi: 10.22034/jiiph.2025.62699.2530
فرحزادی, امیر, عقیلی, سید احمد. بررسی تاریخی تعامل خواتین مغول و متصوفه در عصر ایلخانی. سامانه مدیریت نشریات علمی, 1404; 16(42): 141-161. doi: 10.22034/jiiph.2025.62699.2530
بررسی تاریخی تعامل خواتین مغول و متصوفه در عصر ایلخانی
1دانشجوی دکتری تاریخ دانشگاه پیام نور، تهران، ایران
2دانشیار مرکز معارف اسلامی و ادبیات فارسی دانشگاه صنعتی اصفهان، ایران
چکیده
یکی از ملاک‌های مهم در ارزیابی فرهنگ و تمدن عصر ایلخانی، توجه و یا عدم توجه به زنان و جایگاه آنان در عرصه‌های مختلف اجتماعی است. مناسبات خواتین با مشایخ تصوف از مهم‌ترین مؤلفه‌هایی است که جریان اسلام گرایی را در جماعت‌های تحت حاکمیت ایلخانان، مانند مسیحیت و بودایی، به شکل فزاینده‌ای گسترش داد. خاتون‌های مغول به‌عنوان یکی از عناصر تأثیرگذار در حکومت ایلخانان، سهم مهمی را در حمایت مالی و معنوی از تصوف و مشایخ صوفیه برعهده گرفتند. این مقاله به شیوۀ توصیفی- تحلیلی با هدف واکاوی مناسبات خواتین مغول با مشایخ صوفیه، به دنبال پاسخی مستدل به این پرسش است که خاتون‌های عصر ایلخانی چه راهبردی با متصوفه زمانه خویش داشتند. مسائل مختلفی در بررسی مناسبات خواتین مغول در قبال متصوفه قابل‌تأمل است. جایگاه آزادانۀ خواتین در امور گوناگون جامعه با وجود آزادی مذهبی و تساهل ایلخانان در تعامل با جماعت‌های اسلامی و غیراسلامی از عواملی بود که روند مناسبات خواتین با شیوخ متصوفه را تسریع می‌کرد. سنتهای نهفته نیرومندی در جامعه ایرانی وجود داشت که بر عملکرد خاتون‌های مغول در تعاملات با متصوفه تأثیرگذار بود. مؤلفه‌هایی چون اهدای تحف و تبرک جستن از متصوفه، حمایت متقابل معنوی مشایخ از خواتین و... ازجمله اقداماتی بود که در بررسی تعامل خواتین مغول در قبال متصوفه در پژوهش حاضر موردبررسی قرار می‌گیرد.
ابن‌بزاز اردبیلی، درویش توکلی بن اسماعیل (13۶۵). صفوۀالصفا، احوال و اقوال و کرامات شیخ صفی‌الدین اردبیلی، تصحیح غلامرضا مجد طباطبایی، تهران: دانشگاه تهران.
ابن‌بطوطه (13۶3). سفرنامه (رحله)، ترجمۀ محمدعلی موحد، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
ابن‌طیب (1392). اسلام متصوفان، ترجمه کبری روشنفکر، تهران: کتاب توت.
افلاکی احمد (1۴01). مناقبالعارفین، به کوشش تحسین یازیجی، تهران: دوستان.
اقبال آشتیانی، عباس (13۶۵). تاریخ مغول از حمله چنگیز تا تشکیل حکومت تیموری، تهران: امیرکبیر.
القاشانی، ابوالقاسم عبدالله بن محمد (138۵). تاریخ اولجایتو، به اهتمام مهین همبلی، تهران: علمی و فرهنگی.
اوستین، ار. ج. دبلیو (138۴). «زن سوفیانی در آثار ابن عربی و رومی»، مندرج در میراث تصوف، ترجمۀ مجدالدین کیوانی، تهران: مرکز.
باستانی پاریزی، محمدابراهیم (138۴). گذار زن از گدار تاریخ، تهران: گلرنگ یکتا.
بیانی، شیرین (1382). زن در ایران مغول، تهران: دانشگاه تهران.
تاریخ سری مغولان (مؤلف ناشناخته) (13۵1). ترجمه شیرین بیانی، تهران: دانشگاه تهران.
تبریزی، کاظم بن محمد (اسرارعلیشاه) (1387). منظرالاولیاء در مزارات تبریز، تهران: مجلس شورای اسلامی.
تسف، ولادیمیر (13۵۴). نظام اجتماعی مغول (فئودالیسم خانه‌به‌دوشی)، ترجمه شیرین بیانی، تهران: بنگاه ترجمه و نشرکتاب.
جامی، عبدالرحمن (13۶۶).نفحات‌الأنس، تصحیح و مقدمه مهدی توحیدی‌پور، تهران: سعدی.
جوینی، عطاملک محمد (1378). تاریخ جهانگشای جوینی، ترجمۀ منصور ثروت، تهران: امیرکبیر.
صفا، ذبیح الله (13۶2).تاریخ ادبیات ایران، تهران: فردوس.
شیرازی (وصاف)، عبدالله بن فضل‌الله (1۴01ش).وصاف‌الحضره (تجزیةالامصار و تجزیةالاعصار)، به اهتمام احمدخاتمی و جلیل تجلیل، تهران: علم.
قشیری، ابوالقاسم عبدالکریم بن هوازن (13۶1).ترجمه رساله قُشیریه، ترجمه بدیع الزمان فروزانفر، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
کاشغری، محمود بن حسین (137۵).دیوان لغات‌الترک، ترجمه و تنظیم سید محمد دبیرسیاقی، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
لین، جورج (1390). ایران در اوایل عهدایلخانان (رنسانس ایرانی)، مترجم ابوالفضل رضوی، تهران: امیرکبیر.
مارکوپولو (13۵0).سفرنامه مارکوپولو، با مقدمه جان ماسفیلد، ترجمه حبیبالله صحیحی، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
مستوفی قزوینی، حمداالله بن ابی‌بکر بن احمد بن نصر (1339).تاریخ گزیده، مقابله و تصحیح عبدالحسین نوائی، تهران: امیرکبیر.
مینورسکی، ولادیمیر (1372).ایران، دین و تاریخ آن، ترجمه حبیب تابانی، تهران: گسترده.
هجویری، علی بن عثمان (1383). کشف‌المحجوب، تصحیح و مقدمه محمد عابدی، تهران: سروش.
همدانی، رشیدالدین فضل‌الله بن عمادالدوله (1373). جامع‌التواریخ، به تصحیح و تحشیه محمد روشن و مصطفی موسوی، تهران: البرز.
نخجوانی، محمد بن هندوشاه (139۵). دستورالکاتب فی تعیین‌المراتب، تصحیح علی‌اکبر احمدی دارانی، اصفهان: مرکز پژوهشی میراث مکتوب.
نفیسی، سعید (1371). سرچشمه تصوف در ایران، تهران: کتابفروشی فروغی.
مقالات
بولت، ریچارد دبلیو (1389). زنان ونخبگان مذهبی شهری پیش از دوره مغول، ترجمه حسن زندیه و لیدا ملکی،تاریخ‌پژوهان، ۶ (23). ۴-۲۱.
ترکمنی آذر، پروین (1389). نقش هوشمندی و تدبیر سیاسی حکومتگران در ایجاد امنیت و توسعه جامعه، مطالعه موردی حکومت ترکان خاتون قراختایی در کرمان، جستارهای تاریخی، 1(1). 1-20
حسینی، مریم (1388). زن سوفیایی در رؤیاهای عارفان، مطالعـات عرفـانی، 10(2). 1۴9-179.
جوادی، مهدی (138۴). خواتین و نقش‌های سیاسی- اجتماعی آنان در تاریخ اسلام، تاریخ اسلام،۶ (22). 1۵1-182.
دانشجو، حمیده و عباسی، جواد و دلریش، بشری (1397). نقش زنان دربار در سیاست مذهبی دوران سلجوقی، خوارزمشاهی و ایلخانی،تاریخ دانشگاه آزاد اسلامی واحد محلات، 13(۵۳). 37-۵۳.
فروغ بخش، احمد (1389). نقش اداری و حکومتی خاتون‌های مغول، رشد آموزش تاریخ، 11(3). 28-31.
فقیه ملک مرزبان، نسرین و میلادی، فرشته (139۵). تقابل گفتمان هویت غالب و مغلوب زنان ایرانی و مغولی در تاریخ جهانگشا، زن در فرهنگ و هنر، 8 (۴). ۵۵۷-۵۷۲.
فیوضات، سید ابراهیم (1379). تحول فرهنگی در عصر مغول، مجموعه مقالات اولین سمینار تاریخی هجوم مغول به ایران و پیامدهای آن، تهران: دانشگاه شهید بهشتی. 323-329.
ملک‌زاده، الهام (1387). وضعیت سیاسی، اجتماعی و فرهنگی زنان در دوره مغول و ایلخانی، مسکویه،3 (۴). 1۶7-20۶.
کروبی، آرزو و فیاض انوش، ابوالحسن (۱۳۹۵). بررسی تاریخی پوشاک زنان در دوره ایلخانی، تاریخ‌نامه ایران بعد از اسلام، 7 (13). 1۶1-18۶.
ب) منابع انگلیسی
مقالات
De Nicola, B. (2017). Women in Mongol (The Khatuns, 1206-1335), Edinburgh University Press. 217-221.
Eaton, Richard M. (1984). “The Political and Religious Authority of the Shrine of Baba Farid,” in B. D. Metcalf, ed., Moral Conduct and Authority: The Place of Adab in South Asian Islam, Berkeley: University of California Press.
Robruck William (1900). The Mission of Travel. History of the Mongols, London.
Melville, C. (1989). “Bologan (Biiliigiin) Katun”, in E. Yarshater (ed.), Elr (4), 338-339.
Morgan, D.O. (2001). Ibn Battuta and the Mongols, Journal of the Royal Asiatic, Third Series, 11(1), 1-11.
Minorsky, V. (1954). “A Mongol Decree of 720/1320 to the Family of Shaykh Zahid,” Bulletin of the School of Oriental and African Studies (16), 515-27.
