آمار
| تعداد نشریات | 45 |
| تعداد شماره‌ها | 1,381 |
| تعداد مقالات | 16,909 |
| تعداد مشاهده مقاله | 54,438,408 |
| تعداد دریافت فایل اصل مقاله | 17,107,048 |
شناسایی عوامل کلیدی موثر بر روند گسترش سکونتگاه های غیررسمی به روش تحلیل ساختاری (مطالعه موردی: شهر خوی) | ||
| جغرافیا و برنامه‌ریزی | ||
| دوره 28، شماره 90، 1403، صفحه 256-230 اصل مقاله (1.4 M) | ||
| نوع مقاله: مقاله علمی پژوهشی | ||
| شناسه دیجیتال (DOI): 10.22034/gp.2024.58401.3186 | ||
| نویسندگان | ||
| هادی حکیمی* 1؛ هادی نقیبی2؛ اکبر اصغری زمانی3؛ فریدون بابایی اقدم4 | ||
| 1دانشیار گروه جغرافیا و برنامه ریزی شهری دانشگاه تبریز | ||
| 2گروه جغرافیا و برنامه ریزی شهری دانشگاه تبریز | ||
| 3دانشیار دانشکده برنامه ریزی و علوم محیطی | ||
| 4استادیار گروه جغرافیا و برنامه ریزی شهری دانشگاه تبریز | ||
| چکیده | ||
| امروزه سرعت توسعه شهری از ظرفیت و توانایی دولت ها در گسترش زیرساخت‌ها و ارائه خدمات و ایجاد اشتغال پیشی گرفته است، در نتیجه پدیده اسکان غیررسمی به سرعت و به صورتی بی‌قاعده گسترش یافته است. آمارها حکایت از آن دارند که جمعیتی از کلان‌شهرها و حتی بسیاری از شهرهای متوسط اندام در زیستگاه‌های نابسامان و در حاشیه شهرها اسکان گرفته‌اند که جایگاه فقیرترین گروه‌های جمعیت شهری را تشکیل داده‌اند، این امر ضرورت تلاش در جهت ایجاد شرایط بهتر در این سکونتگاه‌ها را نمایان می‌سازد. امروزه یکی از شیوه‌های نوین برای واکاوی چالش‌های فعلی و پیش رو، بهره‌گیری از رویکرد آینده‌نگاری و نگاه به حال از آینده است. شهر خوی به دلیل رشد سریع جمعیت و مهاجرت طی دهه های گذشته، نتوانسته شرایط مناسب برای سکونت بخشی از جمعیت را فراهم آورد. به همین دلیل جمعیتی که به شهر خوی روی آورده مجبور به سکونت در حاشیه شهر شده و پدیده ای به نام سکونتگاه های غیررسمی را به وجود آورده است. این تحقیق با هدف شناسایی عوامل تاثیرگذار بر روند گسترش سکونتگاه های غیررسمی در شهر خوی به نگارش رسیده است. برای این منظور روش دلفی جهت شناسایی عوامل تاثیرگذار به کار گرفته شد که نتیجه آن شناسایی 72 عامل در 6 حوزه مختلف بود، سپس روش تحلیل اثرات متقابل جهت استخراج عوامل کلیدی تاثیرگذار به کار گرفته شد که در نتیجه آن از مجموع 72 عامل، تعداد 26 عامل به عنوان عوامل کلیدی شناسایی شدند. | ||
تازه های تحقیق | ||
حاشیه‌نشینی یک پدیده اجتماعی است و این پدیده اختصاص به عصر فعلی نداشته و ریشه در ادوار و اعصار گذشته دارد. حاشیه‌نشینی و اسکان غیررسمی به دنبال تحولات ساختاری و بروز مسائل و مشکلات اقتصادی – اجتماعی مانند جریان سریع شهرنشینی و مهاجرت‌های روستا به شهری پدیدار گردیده است. شکل‌گیری حاشیه‌نشینی در ایران ریشه در توسعه برون‌زا و رشد بسیار سریع شهرنشینی دارد که آغاز آن به‌طور تقریبی مقارن است با سال‌های آغازین 1300، استقرار حکومت رضاخان و آغاز گسترش ارتباط اقتصادی سرمایه‌داری که موجب ایجاد تحولاتی در شیوه‌های تولید و به دنبال آن دگرگونی‌هایی در شبکه‌های شهری و روستاها شده بود، اوج این حرکت مربوط به مهاجرت‌های عظیم روستاییان به شهرها بود که باعث ایجاد پهنه‌های حاشیه‌نشینی در برخی از شهرهای کشور شد. نقطه شروع این حاشیه‌نشینی‌ها ابتدا در مناطق کلان‌شهری ایران صورت گرفت که به صورت قارچ گونه روز به روز بر تعداد و گستره آن‌ها افزوده می‌شد. بعدها این پدیده به شهرها از جمله شهرهای میانه اندام در سطح منطقه‌ای و استانی سرایت پیدا کرد. در این بین شهر خوی به عنوان یکی از شهرهای پرجمعیت و بزرگ استان آذربایجان غربی از این امر مستثنا نبود. رشد سریع جمعیت به همراه مهاجرت از مناطق روستایی شهر خوی را عملاً به یک شهر دارای مناطق حاشیه‌نشین تبدیل کرد. عدم توانایی و حمایت کافی نهادهای دولتی از اسکان جمعیت مهاجر و اقشار کم‌درآمد و افزایش قیمت زمین و مسکن در شهر خوی باعث روند رو به گسترشی حاشیه‌نشینی شد. از مهم‌ترین پیامدهای چنین رشدی، پیدایش 21 محله حاشیه‌نشین، از جمله محله جمشیدآباد واقع در ضلع شمالی شهر است که در گذر زمان به وسعت و تعداد این محله‌ها افزوده شد. وضعیت نامطلوب زندگی، شکاف عمیق بین سطح زندگی در این محدوده با بافت اصلی شهر، نارسایی خدمات و تأسیسات شهری از ویژگی‌های منحصربه‌فرد این محلات است. این تحقیق باهدف شناسایی عوامل تأثیرگذار بر روند گسترش اسکان غیررسمی در شهر خوی به نگارش رسیده است. برای این منظور روش دلفی جهت شناسایی عوامل تأثیرگذار به کار گرفته شد که نتیجه آن شناسایی 72 عامل در 6 حوزه مختلف بود. سپس روش تحلیل اثرات متقابل /ساختاری جهت استخراج عوامل کلیدی تأثیرگذار بر روند گسترش حاشیه‌نشینی شهر خوی به کار گرفته شد که در نتیجه آن از مجموع 72 عامل 26 عامل به عنوان عوامل کلیدی شناسایی شدند. این عوامل عبارت‌اند از: این عوامل عبارت‌اند از: نبود نماینده در نهادهای تصمیم گیر، مدیریت زمین‌های حاشیه شهر، اشتغال، قیمت زمین و مسکن، توسعه انسانی، جلوگیری از بورس‌بازی زمین در حریم شهر، عدم توجه به بخش کشاورزی در روستاها، تشکل‌های مردم‌نهاد و بخش خصوصی، میزان وابستگی درآمد دولت به اقتصاد نفتی، قطعات مسکونی کوچک‌تر، امنیت تصرف، فضاهای سبز، عدم توجه به مناطق دورافتاده و روستایی، اعتبارات فقرزدایی، مهاجرت، نقش بخش خصوصی در اقتصاد کشور، دافعه‌های اجتماعی و فرهنگی محل سکونت قبلی، ضعف نهادهای محلی، توسعه میان افزا، سرمایه مالی، سرمایه‌گذاری‌های دولتی و خصوصی، توسعه فشرده، سرمایه‌گذاری در بخش مسکن انبوه، جاذبه‌های اقتصادی شهر، دسترسی به امکانات رفاهی و خدماتی، مشوق‌های تسهیلاتی و مالیاتی برای انبوه‌سازان. نتایج حاصله از این پژوهش، تحقیقات صورت گرفته قبلی در راستای موضوع پژوهش حاضر را تائید می‌کند. از جمله تحقیقات قبلی می‌توان به مقاله پروین زاد و همکاران (1402) با موضوع بررسی گسترش سکونتگاه‌های غیررسمی با رویکرد آینده‌پژوهی (مطالعه موردی: کلانشهر تبریز) اشاره کرد. در این مقاله تعداد 18 عامل به عنوان پیشران‌های کلیدی مؤثر بر شکل‌گیری و گسترش سکونتگاه‌های غیررسمی کلانشهر تبریز انتخاب شدند. به‌طوری‌که برخی از پیشران‌های کلیدی مؤثر در هر دو مقاله یکسان هستند. از تحقیقات قبلی دیگر نیز می‌توان به مقاله خاکپراقی و همکاران (1401) با موضوع آینده‌پژوهی توسعه سکونتگاه‌های غیررسمی مبتنی بر سناریونویسی (مطالعه موردی: کلانشهر تهران)، رضایی و همکاران (1401) با موضوع شناسایی پیشران‌های مؤثر در بازآفرینی شهری سکونتگاه‌های غیررسمی با رویکرد آینده‌پژوهی (نمونه موردی: شهر زاهدان)، نعیمی و پورمحمدی (1394) با موضوع شناسایی عوامل کلیدی مؤثر بر وضعیت آینده سکونتگاه‌های فرودست شهری سنندج با تأکید بر کاربرد آینده‌پژوهی اشاره کرد. می‌توان اذعان داشت که نتایج پژوهش حاضر در راستای نتایج و یافته‌های پژوهش‌های قبلی بوده و برخی از پیشران‌های کلیدی مؤثر در روند آینده سیستم با مقالات یاد شده یکسان می‌باشند، لذا می‌توان گفت یافته‌های مقاله حاضر همسو و هم‌نظر با مقالات قبلی بوده و نتایج آن‌ها را تائید و بلکه مورد تأکید قرار می‌دهد. در مجموع باید گفت نتیجه اصلی تحقیق حاکی از آن است که 26 عامل کلیدی بازیگران اصلی و مؤثر بر وضعیت آینده سکونتگاه‌های غیررسمی شهر خوی هستند. در ادامه در راستای حرکت به سمت‌وسوی تأکید بیشتر بر عوامل کلیدی در برنامه‌ریزی‌های شهری پیشنهاد‌هایی در زیر ارائه می‌شوند: تمرکز و تأکید بر عوامل کلیدی مؤثر بر وضعیت آینده سیستم در برنامه‌ریزی‌ها و مدیریت شهری به عنوان بازیگران اصلی سکونتگاه‌های غیررسمی شهر خوی استفاده از ظرفیت‌های بخش خصوصی برای سرمایه‌گذاری در امر ساخت‌وساز مسکن ارزان‌قیمت ایجاد یک سیستم بانکی برای دسترسی اقشار کم‌درآمد به وام ارزان‌قیمت و بلندمدت و بانک‌پذیر نمودن آن‌ها (به دلیل نداشتن اسناد رسمی مالکیت زمین) اجرای سیاست‌های کاربردی تحول کیفیت مسکن و ارتقای امنیت و احساس ایمنی در تصرف مسکن سیاست‌گذاری بهبود وضعیت مدیریت محلی با رویکرد اجتماع‌محور در سکونتگاه‌های غیررسمی و برنامه‌ریزی پایین به بالا با ترکیب آرای جمعی توزیع متوازن منابع و ثروت در مناطق مختلف روستایی شهرستان خوی برای جلوگیری از مهاجرت به شهر خوی و بروز مشکل رشد سکونتگاه‌های غیررسمی ایجاد تدابیر لازم جهت جلوگیری از بورس‌بازی و زمین‌خواری در حرایم شهری و ساخت‌وسازهای غیرمجاز در اراضی زراعی و قابل‌کشت اطراف شهری. | ||
| کلیدواژه‌ها | ||
| آینده نگاری؛ سکونتگاه های غیررسمی؛ تحلیل تاثیرات متقابل؛ شهر خوی | ||
| اصل مقاله | ||
|
امروزه سرعت توسعه شهری از ظرفیت و توانایی دولت‌ها در گسترش زیرساخت‌ها و ارائه خدمات و ایجاد اشتغال پیشی گرفته است، در نتیجه پدیده اسکان غیررسمی به سرعت و به صورتی بی‌قاعده گسترش یافته است. آمارها حکایت از آن دارند که جمعیتی از کلان‌شهرها و حتی بسیاری از شهرهای متوسط اندام در زیستگاه‌های نابسامان و در حاشیه شهرها اسکان گرفته‌اند که جایگاه فقیرترین گروه‌های جمعیت شهری را تشکیل داده‌اند، این امر ضرورت تلاش در جهت ایجاد شرایط بهتر در این سکونتگاه‌ها را نمایان می‌سازد. امروزه یکی از شیوه‌های نوین برای واکاوی چالش‌های فعلی و پیش رو، بهره‌گیری از رویکرد آینده‌نگاری و نگاه به حال از آینده است. شهر خوی به دلیل رشد سریع جمعیت و مهاجرت طی دهه‌های گذشته، نتوانسته شرایط مناسب برای سکونت بخشی از جمعیت را فراهم آورد. به همین دلیل جمعیتی که به شهر خوی روی آورده مجبور به سکونت در حاشیه شهر شده و پدیده‌ای به نام سکونتگاه‌های غیررسمی را به وجود آورده است. هدف از این تحقیق، شناسایی عوامل تأثیرگذار بر روند گسترش سکونتگاه‌های غیررسمی در شهر خوی است. بدین منظور روش دلفی جهت شناسایی عوامل تأثیرگذار به کار گرفته شد که نتیجه آن شناسایی 72 عامل در 6 حوزه مختلف بود، سپس روش تحلیل اثرات متقابل جهت استخراج عوامل کلیدی تأثیرگذار به کار گرفته شد که در نتیجه آن از مجموع 72 عامل، تعداد 26 عامل به عنوان عوامل کلیدی شناسایی شدند. | ||
| مراجع | ||
|
آریافر، شهره؛ خواجه سروری، غلامرضا (1399)، حاشیه نشینی و تأثیر آن بر توسعه سیاسی-اجتماعی در کلانشهر تهران، جامعه شناسی سیاسی ایران، سال سوم، شماره چهارم، صص170-143.
ایراندوست، کیومرث (1388). سکونتگاه‌های غیررسمی و اسطوره‌ی حاشیه‌نشینی، انتشارات شرکت پردازش و برنامه‌ریزی شهری.
لحمیان، رضا (1396). آمایش فضایی مناطق حاشیه‌نشین و بررسی شکل‌گیری اسکان غیررسمی، نگرش‌های نو در جغرافیای انسانی، سال نهم، شماره دوم.صص 138-125.
اشنویی نوش‌آبادی، امیر؛ محمدابراهیمی، مهشید (1399). تعیین پیشران‌های کلیدی بر زیست پذیری شهری با رویکرد آینده‌پژوهی (مطالعه موردی: شهر کاشان)، نشریه جغرافیا و برنامه‌ریزی، سال 25، شماره 76، صص 41-27.
الداغی، زهرا؛ ابراهیمی، عبدالحمید؛ شجاعی، سامره؛ دیده خانی، حسین (1399). تدوین سناریوهای توسعه منطقه گردشگری استان گلستان با رویکرد آینده‌پژوهی، جغرافیا و توسعه، شماره 58. صص 74-59.
بنیاد توسعه فردا (1384)، روش‌های آینده‌نگاری تکنولوژی، تهران، بنیاد توسعه فردا.
پیری، عیسی؛ زالی، نادر؛ تقی لو، علی‌اکبر (1390). امکان‌سنجی به‌کارگیری رهیافت‌های توانمندسازی در ساماندهی سکونتگاه‌های غیررسمی ناحیه گلشهر مشهد، مطالعات پژوهش‌های شهری و منطقه‌ای، سال سوم، صص 134-119.
پروین زاد، محمود؛ ولی زاده، رضا؛ حسین زاده دلیر، کریم؛ احمدزاده، حسن (1402). واکاوی پیشران‌های کلیدی مؤثر بر گسترش اسکان غیررسمی با رویکرد آینده‌پژوهی، نمونه موردی سکونتگاه‌های غیررسمی کلانشهر تبریز، نشریه جغرافیا و برنامه‌ریزی، دوره 27، شماره 83. صص 26-13.
حاجی یوسفی، علی (1381). حاشیه‌نشینی شهری و فرآیند تحول آن (قبل از انقلاب اسلامی)، هفت شهر، فصلنامه عمران و بهسازی شهری، سال سوم، شماره 8، صص 190-179.
حکیمی، هادی؛ پورمحمدی، محمدرضا؛ پرهیزکار، اکبر؛ مشگینی، ابوالفضل؛ پور طاهری، مهدی (1390). نقش توسعه‌یافتگی کلاسیک در شکل‌گیری و گسترش سکونتگاه‌های غیررسمی شهر مطالعه موردی شهر خوی، جغرافیا و برنامه‌ریزی، سال 17، شماره 46، صص 45-25.
ربانی، طاها؛ مشکینی، ابوالفضل؛ رکن‌الدین افتخاری، عبدالرضا؛ رفیعیان، مجتبی (1398). تبیین مسائل حکمروایی شهری در سناریوهای آینده کلانشهر تهران مبتنی بر رویکرد تبدیل سناریوهای کیفی به کمی، شهر پایدار، دوره 2، شماره 1، صص 62-45.
زاهد زاهدانی، سعید (1369). حاشیه‌نشینی. انتشارات دانشگاه شیراز.
زالی، نادر (1390). آینده‌نگاری راهبردی و سیاست‌گذاری منطقه‌ای با رویکرد سناریونویسی، مطالعات راهبردی، سال چهاردهم، شماره چهارم، شماره مسلسل 54. صص 54-33.
زالی، نادر (1398). آینده‌نگاری منطقه‌ای بازتعریف آینده‌پژوهانه از فرآیند برنامه‌ریزی منطقه‌ای، دو فصلنامه آینده‌پژوهی ایران، سال چهارم، شماره اول، صص 263-288.
عریضی، فروغ السادات؛ ربانی، رسول؛ کریمی، فاطمه (1382). بررسی مسائل حاشیه‌نشینی با تأکید بر جنبه‌های اجتماعی- فرهنگی (مطالعه موردی مناطق ارزنان و داراک اصفهان)، فصلنامه علوم اجتماعی، شماره 24، صص 130-101.
قربانی، رسول؛ روستایی؛ شهریور؛ کرمی، سونیا (1399). آینده‌پژوهی عوامل مؤثر بر شاخص‌های کمی و کیفی مسکن در کلانشهر تبریز با استفاده از رویکرد سناریونویسی و ماتریس تأثیرات متقاطع، نشریه جغرافیا و برنامه‌ریزی، سال 25، شماره 76، صص 248-233.
قلیچ، مرتضی؛ میرزائی، حجت اله؛ ربانی، رسول (1398). آینده‌نگاری شهری به‌مثابه رویکردی برای سیاست‌گذاری و برنامه‌ریزی شهری (با تأکید بر تجربه آینده‌نگاری کلانشهر تهران)، دو فصلنامه آینده‌پژوهی ایران، سال چهارم، شماره اول، صص 51-69.
قنبری، ابوالفضل (1398). آینده‌پژوهی و آینده‌نگاری در مطالعات شهری و منطقه‌ای، انتشارات دانشگاه تبریز.
موسوی، میرنجف؛ نظری ولاشانی، پریسا؛ کاظمی زاد، شمس اله (1389). تحلیلی بر شاخص‌های کمی و کیفی مسکن در سکونتگاه‌های غیررسمی مطالعه‌ی موردی: محله‌ی شهرک قائم‌شهر قم، فصلنامه جغرافیایی آمایش محیط، شماره 11. صص 63-84.
منطقی، محسن (1390). آینده‌پژوهی؛ ضرورت آینده مطالعات فرهنگی و علمی، اسلام و پژوهش‌های مدیریتی، سال اول، شماره 1. صص 68-51.
مشکینی، ابوالفضل؛ سجادی، ژیلا؛ دین‌دوست، جواد؛ تفکری، اکرم (1390). ساماندهی سکونتگاه‌های غیررسمی با شیوه توانمندسازی (نمونه موردی باقرشهر – محله بابا جعفری)، فصلنامه تحقیقات جغرافیایی، سال 26، شماره سوم، شماره پیاپی 102. صص148-123.
موسوی، نجف؛ جلالیان، اسحاق؛ سادات کهکی، فاطمه (1396). تدوین سناریوهای عوامل مؤثر بر توسعه گردشگری استان آذربایجان غربی با استفاده از سناریوویزارد، گردشگری شهری، شماره 4، صص 49-62.
مشکینی، ابوالفضل؛ ربانی، طاها؛ افتخاری، رکن‌الدین؛ رفیعیان، مجتبی (1398). آینده‌نگاری حکمروایی، بسط مفهوم و آینده حکمروایی کلانشهر تهران، پژوهش‌های جغرافیای برنامه‌ریزی شهری، دوره 7، شماره 3، صص 453-431.
معبودی، محمدتقی؛ حکیمی، هادی (1395). تحلیلی بر رشد فضایی سکونتگاه‌های غیررسمی و پیش‌بینی روند آن در ایران (نمونه موردی: سکونتگاه‌های غیررسمی شهر خوی)، جغرافیا و توسعه فضای شهری، سال سوم، شماره 1، شماره پیاپی، صص 84-67.
ناظمی، امیر؛ قدیری، روح اله (1385). آینده‌نگاری از مفهوم تا اجرا، وزارت صنایع و معادن، مرکز صنایع نوین، تهران | ||
|
آمار تعداد مشاهده مقاله: 378 تعداد دریافت فایل اصل مقاله: 148 |
||