آمار
| تعداد نشریات | 45 |
| تعداد شماره‌ها | 1,370 |
| تعداد مقالات | 16,844 |
| تعداد مشاهده مقاله | 54,231,828 |
| تعداد دریافت فایل اصل مقاله | 16,943,511 |
ارزیابی پایداری کشاورزی در استان های ایران | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| دانش کشاورزی وتولید پایدار | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| دوره 32، شماره 2، مرداد 1401، صفحه 349-366 اصل مقاله (1.6 M) | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| نوع مقاله: مقاله پژوهشی | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| شناسه دیجیتال (DOI): 10.22034/saps.2021.46430.2690 | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| نویسندگان | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| آذر شیخ زین الدین* ؛ مهران الهی | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| گروه اقتصاد کشاورزی، دانشکده کشاورزی، دانشگاه شیراز، شیراز، ایران | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| چکیده | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| اهداف: توسعه بخش کشاورزی بدون نگرش پایداری، موجب بروز مسائل و مشکلات زیادی شده است. شاخصهای پایداری دارای ویژگی های چند بعدی شامل ابعاد اقتصادی، زیستمحیطی و اجتماعی هستند. در طول زمان افزایش تولید محصولات کشاورزی سبب بهرهبرداری بی‌رویه از منابع طبیعی و تخریب محیطزیست شده است. از این رو هدف از مطالعه حاضر سنجش پایداری کشاورزی با استفاده از شاخص ترکیبی میباشد. مواد و روشها: برای این منظور 35 شاخص اقتصادی، اجتماعی و زیست محیطی برای 30 استان در نظر گرفته شد و با استفاده از روشهای موریس، مکگراناهان و روش تحلیل مؤلفه‌های اصلی، پایداری کشاورزی سنجش شد. یافته‌ها: نتایج نشان داد که در بین استانهای کشور، استانهای خراسانرضوی، فارس، اصفهان و خوزستان در وضعیت بهتری نسبت به سایر استانها قرار دارند. همچنین با بررسی شاخصهای سازنده پایداری کشاورزی، این نتیجه حاصل شد که استانهای خراسانرضوی، آذربایجانشرقی و اصفهان از جنبه اقتصادی، استانهای فارس، مازندران و آذربایجانغربی از جنبه اجتماعی و استانهای گیلان، خراسان‌جنوبی و چهارمحال و بختیاری از جنبه زیستمحیطی دارای پایدارترین وضعیت میباشند. بعلاوه استانهای قم، بوشهر و سیستان و بلوچستان، از جنبه های اقتصادی و اجتماعی پائین ترین جایگاه را در بین استانهای کشور دارند و از جنبه زیستمحیطی نیز استانهای قزوین و بوشهر کمترین میزان پایداری را دارند. نتیجه گیری: استانهایی که در سطح ناپایداری قرار دارند در شاخص های اقتصادی-اجتماعی بویژه بذر، کود، استفاده از سیستمهای نوین آبیاری و روشهای مناسب کشاورزی ضعیف میباشند. بنابراین ضروری است که سرمایه‌گذاری بر روی زیرساخت‌های این شاخصها به منظور ارتقا پایداری کشاورزی انجام شود. | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| کلیدواژه‌ها | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| کشاورزی پایدار؛ روش موریس؛ روش مک گراناهان؛ روش مولفههای اصلی؛ شاخص های ترکیبی | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| اصل مقاله | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
مقدمه رشد جمعیت و نیاز روز افزون انسان به غذا موجب افزایش تقاضا برای محصولات کشاورزی شده است (گلباز و همکاران 2017؛ اسپیرتز 2010). افزایش تولیدات کشاورزی نیازمند فناوری مدرن میباشد که با مطرح شدن انقلاب سبز و رواج استفاده از کودهای شیمیایی، سموم دفع آفات، ارقام اصلاح شده درجهت افزایش تولید، باعث اثرات مخربی بر منابع طبیعی همچون فرسایش خاک، استفاده بیش از حد از آب‌های زیرزمینی، آلودگی آب ناشی از مصرف بی‌رویه مواد شیمیایی و تخریب محیط زیست شده است (پورزند و بخشوده 2012). عوارض زیستمحیطی ناشی از اجرای برنامه‌های توسعه کشاورزی مبتنی بر فناوری انقلاب سبز منجر به معرفی مفهوم پایداری در بهرهبرداری از منابع کشاورزی گردید (تاتلیدیل و همکاران 2009). بهطوری که مهمترین معیارهای توسعه کشاورزی پایدار از نظر فائو؛ 1) تأمین نیازهای غذایی اساسی نسل حاضر و آینده از نظر کمّی و کیفی و در عین حال تأمین تولیدات کشاورزی، 2) ایجاد مشاغل دائمی، درآمد کافی و شرایط مناسب زندگی و کار برای کسانی که در فرآیند تولیدات کشاورزی اشتغال دارند، 3) حفظ و ارتقای ظرفیت تولیدی منابع طبیعی پایه و منابع تجدیدشونده بدون ایجاد اختلال در عملکرد چرخه‌های اساسی بوم شناختی و تعاد‌لهای طبیعی و 4) کاهش آسیب‌پذیری بخش کشاورزی نسبت به عوامل طبیعی، اقتصادی و اجتماعی و دیگر تهدیدها و تقویت خوداتکایی این بخش، میباشند (قنبری و برقی 2؛ مونسینگ و شاتر 1995)، بنابراین برای رسیدن به کشاورزی پایدار ضروری است که شاخصها و معرف‌های پایداری شناسایی شده و ارزیابی دقیقی از وضعیت به عمل آید تا از این طریق، پایداری یا ناپایداری با توجه به اصول و معیارهای کشاورزی پایدار مورد سنجش قرار گیرد. در خلال سالهای گذشته پژوهشهای متعددی برای اندازهگیری و سنجش سطح توسعه به طورکلی و توسعه پایدار به صورت خاص، در سطوح ملی و بین المللی با استفاده از مجموعه‌ای از شاخصهای فرعی و ساختن شاخص ترکیبی انجام شده است. در گذشته اکثر بررسیها برای اندازهگیری و سنجش سطح توسعه بین کشورها، معطوف به تعداد معدودی از شاخصهای اقتصادی به ویژه تولید ناخالص داخلی بوده است که با انتقادهای گسترده‌ای که به این شاخصها وارد شد، به تدریج استفاده از مجموعه‌ای از شاخصها که بتواند ابعاد مختلف توسعه را در قالب شاخصهای ترکیبی نشان دهد، مورد توجه قرار گرفت. شاخصهای ترکیبی ابزارهای بسیار سودمندی برای بررسی عملکرد کشورها و مناطق محسوب میشوند. این شاخصها برای بررسی عملکرد حوزههای مختلف اقتصادی، اجتماعی، محیطزیستی و فناوری، کاربردهای گسترده‌ای دارند. به همین دلیل، استفاده از آنها طی سالهای اخیر بسیار افزایش یافته و تا سال 2006 حدود 160 شاخص ترکیبی به دنیا معرفی شده است (سازمان همکاری و توسعه اقتصادی[1] 2008). ویلسون و همکاران (2016)، در مطالعه خود رابطه شش شاخص ترکیبی جای پای بوم شناختی، مازاد توان تولید طبیعی، شاخص پایداری محیط زیست، شاخص رفاه اقتصادی، شاخص توسعه انسانی و تولید ناخالص داخلی 132 کشور را با یکدیگر مورد بررسی قرار دادند. نتایج این بررسی نشان داد که به دلیل استفاده از مبانی نظری متفاوت و همچنین کاربرد متغیرهای فرعی مختلف در هر یک از روشها، رتبههای متفاوتی برای کشورها محاسبه میشود. در ارتباط با پایداری کشاورزی مطالعات مختلفی در داخل و خارج از کشور صورت گرفته است. در این مطالعات از روشهای متفاوتی در ارزیابی پایداری کشاورزی استفاده شده است. همچنین شاخصهای مورد استفاده برای سنجش کشاورزی پایدار از منطقهای به منطقهی دیگر متفاوت میباشد (سرکار و همکاران 2021). خوزه گومز و گابریلا سانچز (2010)، ارزیابی تجربی پایداری کشاورزی با استفاده از شاخصهای ترکیبی در رودخانه دوئرو (اسپانیا-پرتغال) را انجام دادند که روش آنان مبتنی بر محاسبه 16 شاخص پایداری بود که سه مؤلفه اقتصادی، اجتماعی و زیستمحیطی را پوشش داد. روی و همکاران، (٢٠١٤) برای ارزیابی پایداری مزارع برنج بنگلادش، ١٢ شاخص در چهـار بعد اجتماعی، زیســـت محیطی، اقتصادی و سـیاسـی را با استفاده از تحلیل عاملی وزندهی کردند. دونـگ و همکاران، (٢٠١٥) در مطالعه‌ای با هدف ارزیابی پایداری کشـاورزی مزارع آمریکا از تحلیل فراگیر داده‌ها و تحلیل مؤلفه‌های اصلی استفاده کردهاند. در این مطالعه جهت سـنجش میزان پایداری ١٦ شاخص مورد استفاده قرار گرفت. لیو و ژانگ (2015)، روشهای نوینی را برای ارزیابی ابعاد محیطزیستی، اقتصادی، و اجتماعی مناطق اصلی کشاورزی در چین ارائه دادند. در این مطالعه دو روش به منظور اندازه گیری پایداری مورد استفاده قرار گرفت: 1) روش عملکرد متعادل، که عملکرد متعادل را در بین جنبه های مختلف اندازهگیری میکند و 2) روش دستیابی به کل، که دستیابی به کل از همه جنبهها را اندازهگیری میکند. نتایج نشان میدهد که این دو روش، سطوح پایداری بسیار متفاوتی دارند. صبیحا و همکاران (2016)، با استفاده از شاخصهای ترکیبی زیستمحیطی پایداری محیطزیست در کشاورزی را مورد ارزیابی قرار داد. نتایج نشان داد که 27 تا 69 درصد از حداکثر سطح آسیب محیطی به دلیل کشت برنج HYV[2] میباشد. این مسئله دلالت بر این دارد که مداخلات سیاسی در مناطق بحرانی از نظر زیست محیطی به منظور پایداری کشاورزی در بنگلادش مورد نیاز است. محمدی و همکاران (2013) با اســـتفاده از 11 شــاخص در ســه بعد اقتصــادی، اجتماعی و زیســتمحیطی بــه ارزیــابی پــایــداری تولیــد برنج در ایران پرداختند، جهت وزندهی شاخصها از تحلیل مؤلفه‌های اصــلی و جهت ترکیب شــاخص‌ها از روش ترکیب خطی فزاینده اسـتفاده شـد. اشرفی و همکاران (2014)، به بررسی توسعۀ پایدار کشاورزی در مناطق روستایی با تأکید بر رهیافت اقتصادی پرداختند که برای بررسی پایداری در این مطالعه از شاخصهای اقتصادی، اجتماعی و زیستمحیطی استفاده کردند. نتایج نشان داد، طی سالهای مورد بررسی شاخصهای توسعۀ پایدار در روستاها بهبود یافته و روستاها به سمت توسعه پایدار پیش رفتهاند. رشیدپور (2015)، به ارزیابی سطح پایداری توسعه کشاورزی در استان آذربایجان غربی پرداخت. نتایج مطالعه وی نشان داد با توجه به تمامی شاخصها، وضعیت پایداری زیستمحیطی در سطح نسبتاً پایینی قرار دارد، وضعیت اقتصادی نسبتاً پایدارتر است و بعد پایداری اجتماعی به سمت ناپایداری در حرکت است. داداشیان سرای و همکاران (2015)، در مطـالعه‌ای به ارزیابی و مقایســـه‌ی پایداری کشـاورزی در شـهرستان‌های منتخب استان آذربایجان شــرقی پرداختند. به منظور محاســبه‌ی میزان پایداری از شـاخص مرکب اسـتفاده شـد. ٢٤ شاخص در ســه بعد اقتصادی، اجتماعی و زیســت محیطی انتخاب کردند. این شـــاخصها با اســـتفاده از روش تحلیل سلسله مراتبی وزندهی شـــده و بعــد از محـاســـبــه میزان پـایــداری، شهرستان‌ها از لحاظ میزان پایداری رتبه بندی شدند. امیرزاده مرادآبادی و همکاران (2018)، پایداری کشاورزی را با استفاده از شاخص ترکیبی پایداری در پنج بعد اقتصادی، اجتماعی، زیست محیطی، فنی و سیاست در ایران ارزیابی کردند. برای دستیابی به این هدف، با استفاده از یک شاخص ترکیبی پایداری و وزندهی سنجه‌ها بر اساس روش تحلیل سلسله مراتبی سطح کلی پایداری کشاورزی طی بازه زمانی 1394-1384 تعیین گردید. نتایج نشان داد شاخص ترکیبی پایداری در ایران با میانگین 521/0، در وضعیت پایداری قرار دارد. استانهای فارس، خراسان رضوی و آذربایجان شرقی به ترتیب با مقدار 683/0، 653/0 و 625/0 بهترین وضعیت پایداری و استانهای سیستان و بلوچستان، خراسان جنوبی و هرمزگان به ترتیب با مقدار 348/0، 374/0 و 397/0 ضعیف‌ترین پایداری کشاورزی را به خود اختصاص داده‌اند. با بررسی مطالعات گذشته این نتیجه حاصل میشود که در ایران اطلاعات بسیار اندکی در مورد وضعیت پایداری کشاورزی وجود دارد و به طورکلی بیشتر مطالعات در یک مقطع از زمان و در سطح یک منطقه یا مزرعه انجام شده است. تنها مطالعهایی که به ارزیابی پایداری کشاورزی در سطح کشور پرداخته است مطالعه امیرزاده مرادآبادی و همکاران (2018) میباشد که طی بازه زمانی 1394-1384 انجام شده است. اما از آنجایی که مشـکل اصـلی در فرآیند ساخت شاخص ترکیبی، انتخـاب روش مناسـب تجمیـع شـاخصهـای منفـرد اسـت، از این رو، در این مطالعه برخلاف مطالعات گذشته، جهت ساخت شاخص ترکیبی از روشهای مختلفی استفاده شد و در نهایت به ارزیابی و مقایسه روشهای مختلف ساخت شاخص ترکیبی پرداخته شد. بنابراین با توجه به جایگاه توسعه کشاورزی پایدار در برنامه‌های پنج ساله توسعه ایران، هدف از این مطالعه، ارزیابی پایداری کشاورزی در استانهای کشور (بر اساس آخرین اطلاعات در دسترس) میباشد. ارزیابی پایداری کشاورزی و شناخت نقاط قوت و ضعف توسعه پایدار کشاورزی طی یک دهه اخیر در هر منطقه می‌تواند به قانون‌گذاران در اتخاذ سیاستها و راهبردهای متناظر با وضعیت کنونی کمک زیادی کند و متولیان بخش کشاورزی اقدامات خود را به سمت افزایش تولید پایدار که مقدمه‌ای برای استقرار امنیت غذایی پایدار است، پیش ببرند، لذا ضرورت پرداختن به مسأله پایداری کشاورزی ایران از اهمیت ویژهای برخوردار است. در این راستا، هدف از این مطالعه سطح بندی استانهای کشور از نظر پایداری کشاورزی با بکارگیری شاخصهای اقتصادی، اجتماعی و زیست محیطی با استفاده از روشهای موریس (غیاثوند و معزیفر 2011؛ پوراصغر سنگاچین و همکاران 2013؛ امیرزاده مرادآبادی و همکاران 2018؛ ایرانی هریس و همکاران 2020) ، مک گراناهان (مکگراناهان 1970؛ پوراصغر سنگاچین و همکاران 2013) و تحلیل مولفههای اصلی (غیاثوند و معزیفر 2011؛ شریف زاده و عبدالله زاده 2012؛ پوراصغر سنگاچین و همکاران 2013) میباشد.
مواد و روشها در این پژوهش، 35 شاخص اقتصادی، اجتماعی و زیست محیطی از 30 استان کشور طی سالهای زراعی 1394-1397 از سالنامه آماری کشور، آمارنامه جهاد کشاورزی، سرشماری عمومی نفوس و مسکن و ترازنامه انرژی ایران استخراج شد. پس از گردآوری شاخصها، ماتریس استانها و شاخصها تشکیل شد.
شکل 1- مراحل تحقیق
شاخصهای ترکیبی به طور گسـتردهای بـرای مقایسـه عملکرد مناطق و به عنوان یک ابزار مفید جهت تحلیـل سیاستها و عملکردها مورد توجه قرار گرفتهانـد (ناردو و همکاران 2005؛ سالتلی 2007؛ عبدالله زاده و همکاران، 2015). مشـکل اصـلی در فرآیند ساخت شاخص ترکیبی، انتخـاب روش مناسـب تجمیـع شـاخصهـای منفـرد اسـت. بـه همـین علـت پژوهشگران معیارهـای زیـادی از قبیـل: وجـود مبـانی نظری قوی، قابل فهم بودن، سهولت استفاده و اعتبار را برای انتخاب یک روش مناسب تدوین کردهاند (ژو و آنگ 2009). همچنین گروهی از محققان معتقدند که باید از طریق استفاده از روشهای مختلف، قابلیت آنها در پشتیبانی از تصمیم آزمون شود (سالمینن وهمکاران 1998؛ اولسون 2001). بنابراین در این مطالعه به منظور جلوگیری از کاهش و گم شدن اطلاعات در فرایند ساخت شاخص ترکیبی با استفاده از اطلاعات موجود، برای تهیه شاخص ترکیبی از سه روش موریس، مک گراهان و روش تحلیل مؤلفه‌های اصلی، برای ارزیابی سطح پایداری کشاورزی در استانهای مختلف استفاده شد. در شکل (1) مراحل تحقیق ارائه شده است. در ادامه نیز به معرفی هر یک از این روشهای موریس، مک گراناهان و روش مولفههای اصلی پرداخته شده است.
1)شاخص موریس[3]: روش موریس یکی از روشهای پرکاربرد در سطح جهان (مدرلی و همکاران 2003؛ خوزه گومز و گابریلا سانچز 2010؛ لیو و ژانگ 2015) به شمار می‌رود، این روش ضمن دارا بودن بسیاری از کارایی‌های مدل اسکالوگرام و تاکسونومی بسیار ساده‌تر از آنهاست (آسایش و استعلاجی 2003). این الگوها در تعیین الگوی استقرار شبکه کشاورزی، تعیین منظومه پایداری کشاورزی یا حوزه عمران اقتصادی و اجتماعی اهمیت ویژهای دارند و با اطلاعات در دسترس برای هر واحد، جایگاه توسعه یافتگی را بر حسب هریک از شاخصهای انتخابی مشخص انتخاب میکنند. در نهایت میانگین مجموعه شاخصها را با روشهای تحلیل شاخص توسعه به گونهای ساده و در خور توجه، تعیین می کنند، سپس به رتبه بندی واحدها می پردازند (صیدایی و همکاران 2017). این روش که به روش ضریب محرومیت نیز موسوم است، برای محاسبه توسط برنامه عمران سازمان ملل متحد نیز استفاده میشود. محاسبه این شاخص به صورت رابطه (1) میباشد (موریس 1997):
که در این رابطه : شاخص موریس برای متغیر i در استان j، :مقدار متغیر i در استان j، : حداکثر مقدار شاخص i در بین استانها، : حداقل مقدار شاخص i در بین استانها میباشند. برای تهیه شاخص ترکیبی با این روش ابتدا جدول ماتریس خام اولیه تهیه شد. پس از تهیه این جدول، بیشترین مقدار در هر ستون شاخصها از رقم شاخص مربوط به آن استان کسر و حاصل آن بر اختلاف بزرگترین مقدار به کمترین مقدار تقسیم شد. پس از محاسبه کلیه ستون‌ها، اعداد هر ردیف جمع شده و نتیجه نهایی بر تعداد شاخصها تقسیم شد (در نظر گرفتن وزن یکسان برای تمام شاخصها) که در نهایت شاخص ترکیبی با استفاده از این روش مورد محاسبه قرار گرفت. در مرحله آخر، شاخص ترکیبی محاسبه شده به صورت نزولی مرتب شده و رتبه استانها بر اساس این روش محاسبه شد. برای نشان دادن تفاوت بهتر شاخص ترکیبی، ارقام محاسبه شده به روش موریس در 100 ضرب شدند. هر چه مقدار شاخص به عدد 100 نزدیکتر باشد، وضعیت استان از نظر پایداری کشاورزی بهتر میباشد. یکی از خواص مهم و بارز شاخص موریس این است که شاخصهای سنجش را طوری به هم میآمیزد که در پایان شاخص ترکیبی و رتبههای مربوط به آن، جایگاه هر منطقه را به طور دقیق مشخص میکند (شاهنوشی و همکاران 2006).
2) روش مک گراناهان: براساس نظرات مک گراناهان (1970)، وزن شاخصها باید براساس میزان همبستگی هر شاخص با شاخصهای دیگر تعیین شود. آنها استدلال کردند که توسعه پدیده‌ای به هم پیوسته است، به طوری که عوامل و متغیرهای مختلف در یک دوره طولانی با یکدیگر تغییر میکنند. فرض آنها این بود که وزنها باید بیانگر میزان اهمیت هر شاخص در بین مجموعه شاخصهای مورد استفاده باشد واهمیت هر شاخص نیز بر اساس میزان ضریب همبستگی هر شاخص با شاخصهای دیگر تعیین میگردد. بر این اساس، متوسط همبستگی هر متغیر با سایر متغیرها می‌تواند به عنوان وزن شاخصها مورد استفاده قرار گیرد (مک گراناهان 1972؛ کلانتری 2001). برای تهیه شاخص ترکیبی با استفاده از روش مک گراناهان مراحل زیر طی شد: 1- ماتریس خام استانها و شاخصها تشکیل شد (متشکل از 30 استان و 35 شاخص). 2- ضریب همبستگی بین متغیرها مورد محاسبه قرار گرفت. پس از محاسبه ضریب همبستگی متغیرها و تشکیل ماتریس همبستگی، متوسط وزن شاخصها محاسبه و قدر مطلق آنها به عنوان وزن هر شاخص محاسبه شد. 3- متغیرهای ماتریس خام اولیه از طریق تقسیم بر میانگین، رفع اختلاف مقیاس شدند. 4- مقادیر متوسط همبستگی در ماتریس رفع اختلاف مقیاس شده، ضرب شدند. 5- با جمع کردن ردیف‌ها، شاخص ترکیبی برای هر استان محاسبه و سپس به صورت نزولی یا صعودی مرتب شد و استانها نیز سطح‌بندی شدند.
3) روش تحلیل مؤلفه‌های اصلی[4] روش تحلیل مولفههای اصلی یک روش آسان و غیرپارامتریک برای استخراج اطلاعات مرتبط از یک مجموعه داده پیچیده می باشد .استفاده از روش تحلیل مؤلفه‌های اصلی به منظور حداکثر کردن مجموع مجذورات همبستگی است. این عامل، بطور خطی با متغیرهای اصلی مرتبط بوده و بیشترین مجموع مجذورات همبستگی را با متغیرها دارد. بردار خاص مربوط به بیشترین مقدار خاص ماتریس همبستگی وزن‌های مورد نظر را بدست میدهد که باید مقادیر این بردار به عنوان وزن در مقادیر ماتریس استاندارد ضرب شوند (کلانتری 2001). بطور خلاصه، برای تهیه شاخص ترکیبی با روش تحلیل مولفههای اصلی مراحل زیر دنبال میشود: 1- تشکیل ماتریس داده‌های خام (30 استان در سطر و شاخصها در 35 شاخص در ستون). 2- ماتریس خام اولیه استاندارد شد؛ 3- مقدار خاص و بردار خاص برای ماتریس استاندارد شده با استفاده از نرم افزار SPSS محاسبه شد. 4- بردار اولین عامل که مربوط به بیشترین مقدار خاص میباشد، بعنوان وزن در مقادیر ماتریس استاندارد ضرب شد. 5- مقادیر شاخصهای استانها به صورت ردیفی جمع شده و در ستون شاخص ترکیبی محاسبه شد. با مرتب کردن صعودی و نزولی ستون شاخص ترکیبی استانها سطح‌بندی میشوند. برای رفع اختلاف مقیاس شاخصها به روش استاندارد کردن، همانطور که عنوان شد، واریانس را برای کلیه متغیرها برابر میکند و در برخی از موارد نیز ممکن است برای بعضی از متغیرها وزن منفی محاسبه شود. به همین دلیل و برای رفع این مشکل، از روش اصلاح شده آن استفاده شد. فرمول تهیه شاخص ترکیبی با استفاده از روش تحلیل مؤلفه‌های اصلی اصلاح شده به صورت رابطه (2) میباشد:
CI: شاخص ترکیبی، : مقدار i متغیر در استان j، : میانگین متغیر i، : وزن مربوط به شاخص i که از طریق بردار اولین عامل به‌دست میآید. در جدول (1) شاخصهای مورد استفاده برای سنجش کشاورزی پایدار در این مطالعه ارائه شده است. لازم به ذکر است که اطلاعات مورد نیاز از آمارنامه جهاد کشاورزی، سازمان آمار، بانک مرکزی، سازمان محیط زیست جمع آوری شدند.
جدول 1- شاخصهای اقتصادی-اجتماعی و زیست محیطی مورد استفاده
نتایج و بحث نتایج حاصل از محاسبه شاخص ترکیبی با استفاده از روش موریس، مک گراناهان و روش تحلیل مؤلفه‌های اصلی در طی دوره مورد مطالعه در جدول (2) گزارش شده است. در سال زراعی 1395-1394 بر اساس نتایج روش موریس، استانهای خراسان رضوی، فارس، خوزستان، به ترتیب با مقادیر شاخص ترکیبی 24/55، 91/51 و 02/48 در رتبههای اول تا سوم و استانهای سیستان و بلوچستان، قم و بوشهر نیز به ترتیب با کسب شاخص ترکیبی 59/16، 39/19 و 88/21 به ترتیب در رتبههای آخر قرار گرفتند. همچنین نتایج حاصل از روش مکگراناهان نشان میدهد که استانهای خراسان رضوی، فارس و خوزستان به ترتیب با شاخص ترکیبی 99/16، 72/14 و 82/13 در رتبههای اول تا سوم و استانهای قم، کهگیلویه و بویر احمد و بوشهر به ترتیب با شاخص ترکیبی 59/4، 72/5 و 87/5 در رتبههای آخر قرار دارند. بر اساس محاسبه شاخص ترکیبی به روش تحلیل مؤلفه‌های اصلی، استانهای خراسان رضوی، فارس و اصفهان به ترتیب با شاخص ترکیبی 29/30، 49/25 و 49/22 به ترتیب در رتبههای اول تا سوم و استانهای قم، بوشهر با 81/4 و 59/5 در رتبههای آخر قرار گرفتهاند. بر اساس نتایج حاصل از سال زراعی 1397-1396 با استفاده از روش موریس، استانهای خراسانرضوی، فارس، اصفهان، به ترتیب با مقادیر شاخص 6/57، 17/51 و 81/45 در رتبههای اول تا سوم و استانهای سیستان و بلوچستان، بوشهر و هرمزگان نیز به ترتیب با کسب شاخص 92/15، 03/21 و 06/21 به ترتیب در رتبههای آخر قرار گرفتند. همچنین نتایج حاصل با استفاده از روش مکگراناهان نشان میدهد که استانهای خراسان رضوی، فارس و اصفهان به ترتیب با شاخص 35/19، 59/15 و 58/13 در رتبههای اول تا سوم و استانهای قم، هرمزگان و کهگیلویه و بویراحمد به ترتیب با شاخص 60/4، 10/5 و 36/5 در رتبههای آخر قرار دارند. نتایج حاصل از روش تحلیل مؤلفه‌های اصلی نشان میدهد که استانهای خراسانرضوی، فارس و خوزستان به ترتیب با مقادیر62/29، 94/24 و 73/24 در رتبههای اول تا سوم و استانهای قم، بوشهر و سمنان با 91/3 و 11/5 و 33/6 در رتبههای آخر قرار گرفتهاند. با مقایسه نتایج بدست آمده با استفاده از روشهای مورد استفاده در این مطالعه مشاهده میشود که استان خراسان رضوی در هر سه روش رتبه یک را کسب کرده است. همچنین در دوره زمانی مورد مطالعه نیز جایگاه خود را حفظ نموده و همواره دارای بهترین وضعیت میباشد. همین مسئله در رابطه با استان فارس (رتبه 2) نیز صادق میباشد. استان اصفهان در سال زراعی 1394-1395 حائز رتبه 3 با استفاده از روش موریس و مک گراناهان و رتبه 5 با استفاده از روش تحلیل مولفههای اصلی گردید. در سال 1396-1395 نیز با استفاده از روشهای موریس و مک گراناهان رتبه 4 و روش مولفههای اصلی رتبه 5 را کسب نمود. اما در سال زراعی 1397-1396 در هر سه روش رتبه 4 را کسب نموده است. استان خوزستان نیز در سال 1397-1396 با استفاده از هر سه شاخص نتیجه یکسانی بدست آورده و در رتبه 3 در بین استانهای کشور قرار گرفته است. با بررسی استانهایی که در پائینترین جایگاه از نظر پایداری کشاورزی قرار گرفتهاند مشاهده میشود که استان قم در طی دوره مورد مطالعه و با استفاده از روشهای مک گراناهان و مولفههای اصلی در رتبه 30 قرار گرفته است اما در روش موریس در رتبه 29 در سالهای 1396 و 1397 و در رتبه 26 در سال 1395 قرار دارد. همچنین نتایج بدست آمده برای استانهای سیستان و بلوچستان، خراسان جنوبی و بوشهر متفاوت بوده است. به گونهای که استان سیستان و بلوچستان در سال 1397-1396 دارای رتبه 30 در شاخص موریس و رتبههای 27 و 23 در روش مک گراناهان و مولفههای اصلی قرار دارد.
جدول 2- نتایج حاصل از محاسبه شاخص پایداری کشاورزی
*ماخذ: یافته های تحقیق
در نمودار (1) به مقایسههای رتبههای بدست آمده برای استانهای مختلف با استفاده از سه روش موریس-مک گراناهان و مولفههای اصلی در سال زراعی 1397-1396 پرداخته شده است. همانطور که مشاهده میشوند هر چند اختلافاتی در رتبههای بدست آمده با استفاده از این روشها وجود دارد اما این اختلافات قابل توجه نیستند. به علاوه نتایج این مطالعه همبستگی بیشتر بین دو روشهای مک گراناهان و مولفههای اصلی را تایید مینماید که با نتایج بدست آمده از مطالعه پوراصفر سنگاچین و همکاران (2013) مطابق میباشد. بنابراین میتوان نتیجه‌گیری کرد که استفاده از این روشها به نتایج نسبتا مشابهی منتهی میشوند و در مقایسه با روش موریس، از سازگاری بیشتری با یکدیگر برخوردار هستند. تفاوت در نتایج سطح‌بندی استانها در هر کدام از روشها، از یک سو به ماهیت شاخصها و از سوی دیگر به مبانی نظری هر کدام از روشها بستگی دارد. از مجموعه روشهای موجود برای سنجش پایداری میتوان چنین نتیجه‌گیری کرد که روشهای مورد استفاده در این مطالعه مکمل یکدیگر بوده و در صورتی که به صورت مناسب برای تهیه شاخصهای ترکیبی مورد استفاده قرار گیرند به نتایج مطلوبی میرسیم. روش موریس هیچ‌گونه وزنی برای شاخصها در نظر نمی‌گیرند، اما روش مکگراناهان، روش تحلیل مؤلفه‌های اصلی برای هر کدام از شاخصها وزن محاسبه میکنند (پوراصفر سنگاچین و همکاران 2013).
نمودار 1- مقایسه رتبههای استانها در سه روش موریس-مک گراناهان و مولفههای اصلی در سال زراعی 1397-1396
برای تبیین بهتر تفاوت نتایج، شاخصهای پراکنش (دامنه، حداقل، حداکثر و میانگین) رتبههای بدست آمده از سه روش موریس، مک گراناهان و مولفههای اصلی، محاسبه شدند. در جدول (3) رتبههای بدست آمده و آماره‌های پراکنش گزارش شده است. مقایسه تغییرات رتبه استانها در روشهای یاد شده نشان میدهد که برخی از استانها بیشترین تغییرات در رتبهها و برخی کمترین تغییرات را داشتهاند. شاخصهای انحراف معیار و دامنه تغییرات به راحتی میتوانند این تفاوتها را منعکس کنند. همانطور که نتایج نشان داد در سالهای مورد بررسی استانهای خراسان رضوی، فارس، خوزستان، اصفهان، آذربایجانغربی، آذربایجانشرقی، کرمانشاه و گیلان وضعیت بهتری نسبت به سایر استانها داشتهاند و در مقابل استانهای قم، بوشهر، هرمزگان، یزد، سیستان و بلوچستان از وضعیت مناسبی برخوردار نبودند. در طول زمان بیشترین دامنه تغییرات در روش موریس در استانهای خراسان جنوبی با 9رتبه و زنجان و یزد با 6 رتبه تغییر، میباشد. در روش مکگراناهان نیز بیشترین دامنه تغییرات در سالهای مورد بررسی مربوط به استانهای سمنان، کرمان و یزد به ترتیب با رتبه های 12، 7 و 6 می باشند. نهایتا در روش مولفههای اصلی بیشترین دامنه تغییرات در طول زمان مربوط به استان تهران با 3 رتبه تغییر، میباشد. همچنین با بررسی دامنه تغییرات رتبه در بین سه روش مورد استفاده این نتیجه حاصل میگردد که در سال 1395-1394، بیشترین و کمترین دامنه تغییرات رتبه به ترتیب مربوط به سمنان (با مقدار 14) و خراسان رضوی (با مقدار صفر)؛ در سال 1396- 1395 بیشترین دامنه تغییرات مربوط به یزد (با مقدار 15) و کمترین مربوط به ایلام، بوشهر، خراسان رضوی و فارس (با دامنه تغییرات صفر) و نهایتا در سال 1397-1396 بیشترین دامنه تغییرات مربوط به خراسان جنوبی و کمترین دامنه تغییرات مربوط به آذربایجان غربی، اصفهان، خراسان رضوی، خوزستان و فارس میباشد. بنابراین در رابطه استانهایی که با استفاده از سه روش نتیجه واحدی بدست آمده است با اطمینان بیشتری میتوان به رتبه بدست آمده اتکا نمود. همچنین در طول زمان وضعیت پایداری استانهای آذربایجان شرقی، اردبیل، ایلام، چهارمحال و بختیاری، خوزستان، سیستان و بلوچستان، و کردستان بهتر و استانهای تهران، سمنان، گلستان و یزد بدتر شده است. بنابراین با مقایسه نتایج بدست آمده از سه روش مورد استفاده در این مطالعه مشاهده میشود که در روشهای استفاده شده تقریبا نتایج یکسان برای اکثرا استانها به دست آمده است. پس از تبیین رابطه بین نتایج رتبهبندی حاصل از هر یک از روشها، طبقهبندی استانها بر اساس رتبههای به دست آمده با استفاده از روش مولفههای اصلی (میانگین این شاخص طی سه سال) با کمک روش تحلیل خوشهای سلسله مراتبی در نرم افزار SPSS انجام شد. نتایج حاصل از این بررسی نشان داد که فضای متمایز (خوشه) در سطح استانها قابل تشخیص است. این فضاها یا خوشه ها را میتوان از منظر شاخصهای مورد استفاده به 5 گروه طبقهبندی کرد.
لازم به ذکر است که همانطور که پیشتر گفته شد، وضعیت پایداری کشاورزی در استانهای ایران در وضعیت مناسبی قرار ندارند اما به طور نسبی برخی از استانها در جایگاه بهتری نسبت به سایر استانها قرار دارند. در شکل (2) سطح‌بندی استانها با استفاده از تحلیل خوشهای نمایش داده شده است. بر اساس نتایج حاصل از خوشهبندی، در خوشه اول که به عنوان استانهای با "پایداری متوسط" نامگذاری شده است، تنها استان خراسانرضوی قرار دارد. همچنین استانهای فارس، خوزستان و آذربایجان غربی در رتبه بعد از خراسانرضوی و در گروه پایداری ضعیف قرار دارند. دلیل اینکه استانهای خراسان رضوی، فارس، خوزستان و آذربایجان غربی در وضعیت بهتری به نسبت قرار دارند اتخاذ استراتژیهای ایجاد قطبهای رشد و اولویت دادن تخصیص منابع به مناطقی خاص در سال های گذشته است که این امر سبب شده است تا در شاخصهای مورد مطالعه از جمله عملکرد در واحد سطح، شرکت‌ها و اتحادیه‌های تعاونی و تشکلهای بخش کشاورزی، موجودی ماشینآلات و ادوات کشاورزی، ظرفیت صنایع تبدیلی، آموزش بخش کشاورزی، تحقیقات بخش کشاورزی، بیایان زدایی و آبخیزداری، آمار بالاتری نسبت به سایر استانها داشته باشند. در گروه سوم که به عنوان استانهای با "ناپایداری ضعیف" نام گذاری شده است، 5 استان اصفهان، آذربایجانشرقی، کرمانشاه، گیلان و مازندران قرار دارند. اینکه استانهای این سطح، پایداری کمتری دارند به دلیل تفاوت در شاخص هایی همچون عملکرد در واحد سطح، ارزش ناخالص تولید بخش کشاورزی، صنایع تبدیلی، شاخص سیستمهای کارآمد آبیاری (سطح نوین آبیاری)، و بیایان زدایی میباشند. گروه چهارم که به عنوان استان های در وضعیت "ناپایداری متوسط" نام گذاری شده اند شامل استانهای اردبیل، کرمان، همدان، لرستان، کردستان، و گلستان میباشد. آخرین گروه که بیشترین تعداد استانها در آن واقع شدهاند تحت عنوان "ناپایداری شدید" نامگذاری شده است و استانهای زنجان، قزوین، تهران، قم، مرکزی، سمنان، خراسان شمالی، خراسان جنوبی، یزد، سیستان و بلوچستان، هرمزگان، بوشهر، کهکیلویه و بویر احمد، چهارمحال و بختیاری و ایلام (50 درصد استانهای کشاورزی) در آن قرار دارند.
*ماخذ: یافته‌های تحقیق
شکل 2- سطح‌بندی استانها با استفاده از تحلیل خوشهای
نتیجه گیری و پیشنهادات طی دهه پایانی قرن بیستم و همزمان با طرح رویکردهای مختلف توسعه به طور عام و توسعه پایدار به طور خاص، توجه دولت‌ها و برنامه‌ریزان برای شناسایی تفاوتهای منطقهای در پهنه سرزمین با استفاده از مجموعه‌ای از شاخصها به عنوان یکی از مهم ترین مسایل مطرح شده است. زیرا یکی از مهم ترین الزامات برای قرار گرفتن در مدار توسعه پایدار، توجه به این ویژگی‌ها برای تعادل بخشی و تخصیص بهینه منابع برای رسیدن به توسعه پایدار در مناطق مختلف یک کشور است. به همین دلیل، در این مطالعه تلاش شد تا با به‌کارگیری مجموعه‌ای از شاخصها، ابتدا استانهای کشور از نظر پایداری کشاورزی در چارچوب شاخصهای ترکیبی با استفاده از روشهای مختلف، سطح‌بندی شوند و در مرحله دوم ارتباط ساختاری روش‌هایی که برای تهیه شاخص ترکیبی مورد استفاده قرار گرفتند، شناسایی شدند. برای این منظور، ابتدا 35 شاخص اقتصادی، اجتماعی و محیطزیستی شناسایی و مقادیر هر کدام از آنها برای استانهای کشور طی سه سال زراعی 1397-1396، 1396-1395 و 1395-1394 گردآوری شد. پس از گردآوری اطلاعات و داده‌های لازم، شاخص ترکیبی پایداری با استفاده از سه روش موریس، مکگراناهان و تحلیل مولفههای اصلی برای استانها ساخته و استانها سطح‌بندی شدند. با مقایسهی رتبههای بدست آمده مختلف با استفاده از سه روش موریس-مک گراناهان و مولفههای اصلی این نتیجه حاصل شد که هر چند اختلافاتی در رتبههای بدست آمده وجود دارد اما این اختلافات در اکثر موارد قابل توجه نیستند. به علاوه نتایج این مطالعه همبستگی بیشتر بین دو روشهای مک گراناهان و مولفههای اصلی را تایید مینماید. در نهایت، طبقهبندی استانها با استفاده از روش تحلیل خوشهای سلسه مراتبی بر اساس رتبههای بدست آمده از روش تحلیل مولفههای اصلی انجام شد. نتایج حاصل از این بررسی نشان داد که 5 فضای متمایز در سطح استانها قابل تشخیص است. این فضاها یا خوشه‌ها را میتوان از منظر شاخصهای مورد استفاده به پنج گروه پایداری متوسط (یک استان)، پایداری ضعیف (3 استان)، ناپایداری ضعیف (5 استان)، ناپایداری متوسط (6 استان) و ناپایداری شدید (15 استان) طبقهبندی کرد که اکثر استانهای کشور (50%) در گروه ناپایداری شدید قرار دارند. دلایل این گروهبندی متمایز را از یک سو میتوان به شرایط اکولوژیکی و طبیعی استانها و همچنین پیشینه سیاستهای دولت در سالهای گذشته نسبت داد. تفاوت های اکولوژیکی و طبیعی حاکم بر استانهای کشور باعث شده است تا برخی از شاخصهای محیطزیستی مانند متوسط بارش سالیانه، بیایان زدایی و آبخیزداری و همچنین شاخصهای میزان استفاده از سیستمهای نوین آبیاری، مصرف کود، مصرف انرژی در بین استانهای کشورتفاوت زیادی داشته باشند که این مساله تا حدود زیادی سطح بندی استانها و قرار گرفتن آنها در خوشه های متمایز را توجیه میکند. از سوی دیگر، اتخاذ استراتژیهای ایجاد قطبهای رشد، توجه بیشتر به بهداشت و آموزش در این قطب‌ها، و اولویت دادن تخصیص منابع به مناطقی خاص در سالهای گذشته، سبب شده است تا در برخی از شاخصهای اقتصادی و اجتماعی از جمله عملکرد در واحد سطح، اتحادیه‌های تعاونی و تشکلهای بخش کشاورزی، موجودی ماشین‌ها و ادوات کشاورزی، ظرفیت صنایع تبدیلی، آموزش بخش کشاورزی، تحقیقات بخش کشاورزی تفاوتهای زیادی بین استانهای در وضعیت بهتر مانند خراسان رضوی، فارس، خوزستان، اصفهان و آذربایجان غربی و استانهای ناپایدارتر مانند سیستان و بلوچستان، بوشهر، قم و هرمزگان به وجود آید که بازخورد آنها را در نتایج شاخص پایداری محاسبه شده و تفاوت بین استانها میتوان مشاهده نمود. با بررسی مهمترین شاخصهای لازم برای دستیابی به پایداری کشاورزی مشاهده میشود که مهمترین شاخصهای پایداری کشاورزی در بعد اقتصادی شاخصهای تولید گلخانهای، سطح زیرکشت، ضریب مکانیزاسیون، تعداد کل تعاونی و تشکلهای بخش کشاورزی و خرید تضمینی، بعد اجتماعی شاخصهای نیروی متخصص و ماهر در کشاورزی، نرخ بیکاری، تعداد بهره برداران و نرخ اشتغال کشاورزی و بعد زیستمحیطی شاخصهای سطح بیمه شده، اجرای طرح بیابانزدایی، سیستمهای کارآمد آبیاری، سرانه انتشار گازهای گلخانهای و میزان فروش کودهای شیمیایی میباشند که بایستی بیش از پیش مورد توجه سیاستگزاران قرار گیرد. به عبارت دیگر، میتوان با ارتقا این شاخصها در استانهایی که در وضعیت نامناسبی از نظر پایداری کشاورزی قرار دارند زمینه لازم جهت افزایش پایداری کشاورزی را فراهم ساخت. بنابراین جهت ارتقای پایداری اجتماعی و اقتصادی پیشنهاد میشود، سطح سواد کشاورزان و روستاییان استانهای ناپایدار (قم، بوشهر، سیستان و بلوچستان) با سرمایه‌گذاری در بخش آموزش روستایی بخصوص در حیطه شغلی آنها بهبود یابد. همچنین متولیان بخش کشاورزی با سرمایه‌گذاری بر روی زیرساخت‌های تولید مثل استفاده از سیستمهای نوین آبیاری، افزایش مکانیزاسیون و روشهای مناسب کشاورزی در راستای پایداری اقتصادی گام بردارند. همچنین با توجه به اینکه استانهای کشور از نظر زیستمحیطی در شرایط خوبی قرار ندارند لازم است در زمینه مدیریت بهینه منابع آب (بویژه در استانهای سیستان و بلوچستان، هرمزگان و یزد) و کودهای شیمیایی در سطح مزارع و شناسایی محصولات سازگار با هر منطقه در راستای افزایش شاخص تنوع زراعی اقدام شود (در حال حاضر بیشترین تنوع زراعی مربوط به استانهای گیلان و مازندران و کمترین میزان تنوع زراعی مربوط به قم، سیستان و بلوچستان، هرمزگان و یزد میباشد). بنابراین با توجه به اینکه تفاوتهای منطقهای در پایداری کشاورزی در بین استانهای کشور وجود دارد، لازم است که به تدوین سیاستهای توسعه پایدار کشاورزی به صورت استانی و با در نظر گرفتن شرایط متنوع کشت و بومشناسی هر استان و عواملی که کشاورزی را به سمت ناپایداری زیستمحیطی، اقتصادی و اجتماعی سوق میدهد، آشکار میگردد. ضرورت توجه به این مسئله در سایر مطالعات نیز ذکر شده است (بوردن و همکاران، 2007؛ ذوالفقار و تاپا، 2017؛ مقیم و گارنا، 2019). بعلاوه نتایج بدست آمده در این مطالعه با نتایج مطالعه امیرزاده مرادآبادی و همکاران (2018)، هماهنگ می باشد. نتایج این مطالعه (طی دوره 1394-1384) نشان داد که ایران در وضعیت پایداری متوسط قرار دارد که در مقایسه با نتایج مطالعه اخیر (دوره 1397-1394) مشاهده می شود که به طور نسبی وضعیت تمامی استانها در شاخص پایداری کشاورزی تنزل یافته است و وضعیت نسبت به قبل بدتر شده است. بنابراین اعمال استراتژیهای مدیریتی در هر منطقه با توجه به وضعیت شاخصهای اقتصادی، اجتماعی و زیستمحیطی در آن منطقه بیش از پیش آشکار میگردد. لازم به ذکر است تنها محدودیتی که در راستای انجام این مطالعه وجود داشت عدم وجود اطلاعات جامع و کامل برای سالهای 1398 به بعد میباشد که با دسترسی به اطلاعات جدیدتر میتوان در مطالعات بعدی به سنجش وضعیت پایداری کشاورزی در این سالها پرداخت.
سپاسگزاری بدین وسیله از تمامی حمایتها و مساعدتهای دانشگاه شیراز جهت فراهم نمودن امکانات موردنیاز برای اجرای این پژوهش، تشکر و قدردانی به عمل میآید.
[1] - OECD [2] - High Yield Variety [3] . Morris index [4] - Principal Component Analysis (PCA) [5] - http://dbagri.maj.ir/cost/product.asp [6] - https://www.amar.org.ir/english/Iran-Statistical-Yearbook
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| مراجع | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
Abdi S, Abedi T and Abedi R. 2019. Prioritizing the Effective Criteria for the Sustainability of Agro-Ecosystems in the West Azerbaijan Province by Using of Delphi Fuzzy Technique. Journal of Agricultural Science and Sustainable Production, 29 (4): 307-321. (In Persian). Amirzadeh Moradabadi S, Ziaei S, Mehrabi Basharabadi H and Kikha A. 2018. Assessing Agricultural Sustainability in Iran Using the Combined Sustainability Index. Iranian Journal of Agricultural Economics and Development Research, 2 (49): 661-674. (In Persian). Asayesh H and Estelaji A. 2003. Principles and methods of regional planning (models, methods and techniques). Publications of Shahreri Azad University. (In Persian). Ashrafi M, Hooshmand M and Keramatzadeh A. 2014. A Study of Sustainable Agricultural Development in Rural Areas with Emphasis on Economic Approach (Case Study: Villages of Kashmar County). Quarterly Journal of Rural Development Strategies, 1 (2): 51-68. (In Persian). Borden KA, Schmidtlein MC, Emrich CT, Piegorsch WW and Cutter SL. 2007. Vulnerability of US cities to environmental hazards. Journal of Homeland Security and Emergency Management, 4(2). Bosetti V and Locatelli G. 2006. A data envelopment analysis approach to the assessment of natural parks' economic efficiency and sustainability. The case of Italian national parks. Sustainable Development, 14(4): 277-286. Bluszcz A. 2016. A comparative analysis of selected synthetic indicators of sustainability. Procedia-Social and Behavioral Sciences, 220: 40-50. Dadashian Sarai M, Dashti Q, Hayati B and Ghahramanzadeh M. 2015. Combined Application of Hierarchical Analysis and TOPSIS Technique in Determining the Weight Value of Criteria and Assessing Agricultural Sustainability (Case Study: Selected Cities of East Azerbaijan Province). Agricultural Science and Sustainable Production, 25 (1): 157-145. (In Persian). Dong F, Mitchell PD and Colquhoun J. 2015. Measuring farm sustainability using data envelope analysis with principal components: The case of Wisconsin cranberry. Journal of Environmental Management, 147:175-183. Ghanbari Y and Barghi H. 2008. Basic Challenges in Sustainable Agricultural Development of Iran. Development Strategy, 16: 218-234. (In Persian) Ghiyasvand A and Moezifar H. 2011. Comparison of methods for determining the degree of development of cities in South Khorasan Province. Quarterly Journal of Economic Sciences, 17(5):188-165. (In Persian). Gomez- Limon JA and Riesgo L. 2009. Alternative approaches to the construction of a composite indicator of agricultural sustainability: An application to irrigated agriculture in the Duero basin in Spain. Journal of Environmental Management, (90) 33:45–3362. Golbaz M, Heidari B, Hosseinzadeh Firoozi J, Hayati B and Riahi Dorcheh F. 2017. Assessment of economic, social and environmental effects of Firoozabad Tangab Dam and irrigation network in Fars. Iranian Journal of Agricultural Economics and Development Research, 48 (2): 179-195. (In Persian) Irani-Harris P and Qholinejad-Sham-Asbi A. 2020. Assessing the degree of development of Ardabil cities using Morris and Taxonomy methods. Journal of Geography and Environmental Studies, 39 (9): 7-20. (In Persian) José A, Gómez L and Sanchez-Fernandez G. 2010. Empirical evaluation of agricultural sustainability using composite indicators. Ecological Economics, 69: 1062–1075. Kalantari Kh. 2001. Regional Planning and Development; Theories and techniques. Optimistic Publications. Tehran. (In Persian). Koocheki Ar, Nasiri Mahalati M, Moradi R and Mansori H. 2013. Assessing Sustainable Agriculture Development Status in Iran and Offering of Sustainability Approaches. Journal of Agricultural Science and Sustainable production, 23 (4), 179-197. (In Persian). Krajnc D and Glavi P. 2005. CA model for integrated assessment of sustainable development. Resources, Conservation and Recycling, 43. Liu F and Zhang H. 2015. Novel methods to assess environmental, economic, and social sustainability of main agricultural regions in China. Agronomy for Sustainable Development, 33(3): 621–633. McGranahan D. 1970. Concepts and Measurement of Socio- Economic Development. UNRISD. Report 7010. Geneva. Mohammadi Yeganeh B, Valai M and Cheraghi M. 2013. The effects of water level decrease in Urmia Lake on the agricultural economy of the surrounding villages (Case study: Merhamatabad North, Miandoab city). Geography and environmental hazards, 2 (5): 56-71. (In Persian). Mederly P. 2003. Sustainability of life Indicators at Global. National and Regional Level. Journal forsight, 5(5):42-49. Miron D, Alina MD and Simona R. 2009. Index of Regional Economic Growth in Post. Accession Romania. Romanian Journal of Economic Forecasting, 9(3): 112-124. Moghim S and Garna RK. 2019. Countries' classification by environmental resilience. Journal of environmental management, 230: 345-354. Munssing M and Shearer W. 1995. Defining and measuring sustainability. The United Nations University/ The word bank. OECD. 2008. Handbook on Constructing Composite Indicators: Methodology and User guide. European Commission. Olson DL. 2001. Comparison of three multicriteria methods to predict known outcomes. European Journal of Operational Research, 130: 576-587. Pollesch NL and Dale VH. 2016. Normalization in sustainability assessment: methods and implications. Ecological Economics. Ecological Economics, 130: 195–208. Pourzand F and Bakhshoodeh M. 2012. Agricultural Sustainability Assessment of Fars Province Using Consensual Planning Approach. Agricultural Economics Research, 4 (13): 1-26. (In Persian). Pour-asghar Sangachin F, Salehi I and Dinarvandi M. 2013. Comparison of methods for measuring regional sustainable development using combined indicators (Case study: Provinces of Iran). Environmental Research, 4 (7): 45-58. (In Persian). Program and budget organization. 1999. Leveling Provinces in Relation to Relative Welfare Using Factor Analysis Method. Regional Affairs Coordination Office. 81. Tehran. (In Persian). Rashidpour L. 2015. Evaluation of the level of sustainability of agricultural development in West Azerbaijan province using indicators, agricultural extension and education research, 4 (32): 63-73. (In Persian) Roy R, Weng Chan N and Rainis R. 2014. Rice farming sustainability assessment in Bangladesh. Sustainable Science, 9:31–44. Sabiha NE, Salim R, Rahman S and Rola-Rubzen MF. 2016. Measuring environmental sustainability in agriculture: A composite environmental impact index approach. Journal of environmental management, 166: 84-93. Saidai E, Al-Fati Aliabadi H, Gholami A and Karami M. 2017. Analysis of spatial inequality of rural development in Sahneh city, Kermanshah province. Spatial Planning (Geography), 7(2): 21-38. (In Persian). Sarkar A, Azim JA, Al Asif A, Qian L and Peau AK. 2021. Structural equation modeling for indicators of sustainable agriculture: prospective of a developing country’s agriculture. Land Use Policy, 109, 105638. Salminen P, Hokkanen J and Lahdelma R. 1998. Comparing multicriteria methods in the context of environmental problems. European Journal of Operational Research, 104(3): 485-496. Shahnoushi N, Golriz Ziaei Z and Bagheri HR. 2006. Ranking of Mashhad city areas based on urban development indicators. Conference of Urban Planning and Management. (In Persian). Sharifzadeh A and Abdollahzade G. 2012. Classifying regional development in Iran (application of composite index approach). Journal of Urban-Regional Studies and Research, 4(13): 41-62. (In Persian). Tatlidil F, Boz I and Tatlidil H. 2009. Farmers’perception of sustainable agriculture and its determinants: a case study in Kahramanmaras province of Turkey. Environ Development Sustainability, 11:1091–1106. Wilson J, Peter T and Ronald P. 2016. Contrasting and Comparing Sustainability Indicators. Journal of Ecological Indicators, 6(3): 42-68. Zhou P and Ang BW. 2009. Comparing MCDA aggregation methods in constructing composite indicators using the Shannon-Spearman measure. Social Indicators Research, 94(1): 83-96. Zulfiqar F and Thapa GB. 2017. Agricultural sustainability assessment at provincial level in Pakistan. Land Use Policy, 68:492-502.
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
آمار تعداد مشاهده مقاله: 2,443 تعداد دریافت فایل اصل مقاله: 666 |
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||